Covas como territorio literario

12/06/2010, Henrique Dacosta López

Non nos cabe a menor dúbida de que Covas se configura como un inmenso, portentoso territorio literario. Dicímolo consecuentemente, con coñecemento de causa, mais, sobre todo, co máis profundo dos sentimentos. Porque a amamos, porque a vivimos, porque a sentimos e porque a levamos entalada no medio e medio da alma.

 

A infancia, que enorme patria!, aquí nos ficou retida, por entre tanta paisaxe indómita do cabo, dos seus coídos e areais, do seu mar, do seu vento nordés... mais tamén das súas xentes, as cales, unha miga polo menos, tamén nos pertencen.

 

Estamos a falar, claro está, en termos afectivos, cun sentido de pertenza que atende a aquilo que nos fai comungar, por medio dun invisíbel, aínda que incorruptíbel, fío, con esa comunidade que de xeito semellante o poida compartir; mais que de ningunha maneira nos fai, nin converte en propietarios, se acaso en copartícipes, do que a todos nós nos corresponde.

 

E estamos a falar, claro está, tamén en termos literarios, xa que é de nós, aínda que sen caer en petulancias, de quen hoxe queremos falar. De nós porque, abofé!, seremos os que mellor dominemos a obra que creamos, a obra á que, en suma, demos vida; ora que, unha vez que foi editada e é, por tanto, susceptíbel de ser lida, nun certo sentido, é coma se deixase de nos pertencer porque é coma se cobrase vida autónoma, unha vida propia. E aínda que poidamos subscribir dita aseveración, xa lapidaria, tamén somos conscientes do moito que hai de capcioso en tal afirmación. Antóllasenos que se podería considerar algo así como un acto xeneroso de doazón para os lectores, pois eles serían os que se chegarían a fornecer como utilizadores, como usufrutuarios dese obxecto, do contido da lectura e cantos activos se deriven dela. Mais non nos enganemos porén. Este acto de suposta xenerosidade leva implícito un alto contido de rédito para o escritor, xa que, ademais da carga de vaidade que isto lle reporta como artista, a obra de creación escrita (por máis que isto poida parecer unha obviedade) ten como obxectivo primario o acto de comunicación. Tan primario como que no caso de que non chegase a ser lida sería case como afirmar que non existe. A obra, en consecuencia, non cobraría vida e perdería, en suma, o sentido principal, o fin, para o que foi creada.

 

Mais vaiamos xa á cerna do asunto obxecto do noso artigo de hoxe, isto é, o de Covas como territorio literario. É un bocado laborioso tentar achar referentes concretos cuxo tema ou argumento focalice a súa atención sobre a nosa aldea1. A nosa primeria referencia literaria, a máis vella, xa que logo, que talvez coñezamos ou, da que nos lembramos, é a dun poema do poeta ferrolán, veciño de Barallobre con posterioridade, Xosé María Pérez Parallé. Trátase dunha composición, cuxo primeiro verso di “Mar de Covas, tolo mar!”, e no que os salseiros se converten xenericamente, dunha maneira eloxiosa, en elemento total, esencial á propia existencia do poeta.

 

Outro Xosé María, neste caso Álvarez Blázquez, tivo en xaque á sociedade cultural galega durante un bon tempo, depois de ter gastado a broma de que descubrira unhas cantigas medievais das que ninguén tiña coñecemento até ese instante, se ben logo desvelaría que en realidade foran escritas por el, e que editou como libro baixo o título de Cancioneiro de Monfero. Neste poemario aparece, pois, unha composición dun suposto xograr chamado Riandiño. Nel, unha cantiga de amigo ao xeito galego-portugués medieval, e das adscritas ao tipo de romaría, aparece a ermida de Santa Comba como motivo do noso interese. A moza namorada e coitada, reza diante do altar e rógalle ás amigas que lle digan ao seu amigo ou namorado que, se quere saber dela, alí a encontrará, no lugar onde a deixou o día que el partiu.

 

Poderiamos citar tamén o caso curioso do descoñecido como escritor, e último alcalde republicano do desaparecido concello de Serantes, Alexandre Porto Leis. No seu libro Intemperancias poéticas podemos ler un poema que comeza co verso “Son las playas de Serantes”, acompañado este dunhas fotos en que se poden apreciar as praias de Santa Comba e de Esmelle, así como o cabo Prioiro. Nel faise un panexírico sobre os areais do concello, destacando as calidades que en salubridade e beleza eles posúen, poema escrito para a ocasión, pois o de Ferrol quere construír nestas praias uns pavillóns para os asilados do Hospicio Municipal.

 

E xa no campo da prosa, temos que destacar unha extensa referencia a Covas na novela Zubeldía, do vasco Juan Antonio Espinosa Echeverría. O Prioiro e Santa Comba cobran especial relevancia nela, pois descríbense con bastante pormenor e sincera admiración. O narrador-protagonista, Zubeldía, en conversas cun amigo, Nemo, acobadados ambos no peirao de Altea, cita, entre outras moitas cousas, como asistiron á romaría de Santa Comba, fala de como se celebraba e de como trabaron amizade cun dos labradores, Bernardino (do Mariñeiro?), quen fora, xunto con moitos outros, rapinar ao barco británico varado nos Cabalos, Highland Warrior. Á parte do coñecemento tan atinado que demostra posuír do lugar, por ter navegado e camiñado pola zona, di que se aloxara na casa duns amigos no Prioiro, xunto con Andra Mari e a filla. As descricións son magníficas e constatan, alén do marabilloso que lle parece a aldea, a exactitude con que nola debuxa, poñamos por caso citando topónimos (ben pequenos) como o do cantil da Pateira. Digamos aínda desta novela que, segundo se fai constar na súa capa, foi merecedora do Premio Internacional de Primera Novela 1948.

 

Apaixonante tema o que aquí tan só pespuntamos. Que dúbida cabe que o que hoxe estamos simplemente a bosquexar, podería dar para ser materia de estudo moito máis detallada e desenvolvida. Non descartemos, pois, a posibilidade de que en artigos sucesivos poidamos regresar sobre asunto tan interesante. Con todo, e dado que se trataría dun traballo certamente arduo, non estaría de máis poder contar con quen puidese fornecernos calquera tipo de información ao respecto. Porque o xeito de sabérmonos estimar como pobo reside tamén en sabernos coñecer e en observar como somos vistos, tanto polos de dentro como polos de fóra. Velaquí a mellor maneira de sermos e estarmos, dignificándonos como colectividade, enorgullecéndonos de pertencer ao mesmo grupo, parroquia ou aldea e que, en sumandos de individuos, imos construíndo ao longo do tempo.

 

Xa no que se refire á nosa creación literaria, debemos recoñecer que os camiños de Ferrolterra en xeral e de Covas en particular o representan case todo nas nosas letras. Boa parte da nosa obra confórmase con retallos deste magnífico territorio, de maneira que o universo literario particular que imos conformando —desde ben anos atrás—, ten a habelencia dese herdo, dese pouso que nos naceu e nos foi modelando como persoa e como artista. Todo escritor, a medida que o tempo e a súa obra se vai afianzando, constrúe a súa propia xeografía (humana, sentimental, territorial, sensorial...), o seu propio cosmos, o seu propio macrotexto, ás veces con maior, outras con menor, reincidencia, sobre piares xa previamente colocados.

 

Así pois, o torreiro Terencio, protagonista do noso relato “Nom demorou a sexta-feira”2, quíxonos nacer como primeiro personaxe que, aínda sen unha referencia concreta, imaxinamos no faro, no noso faro do Prioiro. A dedicatoria, como non podía ser menos, vai dirixida a meu pai e ao meu avó Sacundo, conveciños do Cabo Prioiro. Con todo, o teimudo do Terencio encistóusenos e xa non nos quixo abandonar de aquí en adiante. Asomou despois ás páxinas do relato “Ouro maldito”3, xunto do seu inseparábel amigo Venancio, o cazador de lontras, igualmente convertido noutro dos incondicionais na nosa narrativa. Na revista Columba, na número 8, e co título de “Contos miúdos”, incluímos o relato “O cazador de lontras”4, no que Venancio se erixe de novo en protagonista, co seu can Intrépido e coas augas do Corveiro e do Porto como testemuñas.

 

Poderiamos afirmar seren estes dous personaxes talvez os de maior arraigo dentro da nosa produción e, por que non dicilo, uns dos nosos máis queridos. Outra volta, asómanse ambos ao relato “Cabo do mundo”5, curioso binomio este formado por un home traballador por conta propia, tirando por veces a preguizoso, cazador de lontras ocasional e bon pescador de vara, o Venancio; torreiro de vocación e por tradición, observador e perspicaz, frustrado en amores e receoso de sucesos estraños que acontecen no interior do Monte do Cabalo, o Terencio. E, con todo, aínda haberán de reaparecer ambos nun futuro próximo6, dúas veces máis polo menos, ora que tal e como require a prudencia, nada queremos adiantar sobre estas novas publicacións.

 

Nunha das nosas últimas comparecencias en público, na pasada edición da Feira do Libro de Ferrol, conversabamos co noso bon amigo e escritor, Eduardo Fra Molinero, presentador ese día do noso libro Unha mada de doce relatos, sobre o significado e o xeito de elaboración da nosa obra. Nela afirmabamos, aínda que cun certo grao de impostura pola nosa parte, que o tema ferrolán, a ambientación ferrolá por tanto, xa se nos acababa, pois que existía un certo cansazo e necesidade de mudanza. (Por descontado que aquí entraría Covas tamén.) Tratábase dunha declaración de intencións a medias sincera. Nós sabiamos que, na recámara, aínda contabamos no noso haber con dúas obras máis, o libro de relatos Illas a sotavento e a novela O sentido da procura. Como antes dixemos, e a prudencia aconsella para estes casos, non podiamos adiantar nada do que aínda non fora dado a lume e, de feito, tampouco non se deu polo momento. Alén diso, e isto cobra se cabe unha maior relevancia para o caso, ambas as obras son anteriores, inclusive, a varias das que xa están editadas na actualidade.

 

Nesta mesma ocasión da Feira do Libro de Ferrol, o bon amigo Eduardo Fra —ao que nunca lle estaremos o suficientemente agradecido—, dicía da nosa obra que se presentaba que lle sorprendía a cantidade enorme de personaxes que tiñan cabida nas súas páxinas. Debemos recoñecer sobre isto que nós mesmos a día de hoxe nin sequera sabemos tampouco o seu número —nunca os demos en contar—, pero fiámonos da súa palabra. Moitos deles, como cabe entender, son e desenvolven a súa acción en terras de Covas: Eudoxia, Eduardo, Tino, Avelino, Tino de Campotes, etc. O universo ficcional de personaxes, pois que todos —iso si é preciso recordalo—, son única e exclusivamente produto da imaxinación7, vaise enchendo dun vasto elenco: Agustina de Luís, Rosa de Couce, Guillermina do Peteiro, Tono de Felgás, Fernando, Balbina, Sefa, Zalo, Sito, etc.

 

Tamén os lugares en que se desenvolven as accións, ao mesmo tempo que a paisaxe, vanse nutrindo dunhas referencias espaciais absolutamente concretas. E así como antes faciamos alusión a ese primeiro personaxe, Terencio, que logo pasaría a ser un claro expoñente na nosa prosa, de igual modo o primeiro topónimo concreto con vocación de continuidade habería de ser o preciosísimo das do Vendaval, pois nunha furna, neste coído, viría a morrer afogado o pai do protagonista do relato “Por trás da janela”8. A toponimia, a cal como ben se sabe é disciplina que nos resulta ben querida, surxe, por conseguinte, con especial forza na nosa narrativa. Xa citabamos o caso do Corveiro ou do Porto antes, mais igualmente moitos outros lugares do Prioiro como os Cabalos ou o Monte do Cabalo, o Xurelo, a Ventureira, a Cova, o Paso do Muro, os Crebadoiros, o Pitillón, Santa Comba, Penarroiba, o Monte Pequeno, o Coto da Vela e un dilatado etcétera, pois que sería unha lista ben longa de enumerar, van poboando pasiño a paso a nosa literatura. Porén, o espazo xeográfico non é só o do Prioiro, certamente relevante, tamén é o resto da aldea: a Leira da Mesa, Soagraña, as Cabazas, a Lagoa, Ponzos e a Ferruxeda, a Mina, o Lavadoiro de Ponzos, o Lugar dos Loureiros, a Pedreira, etc. Tanto nos relatos que vimos de enumerar con anterioridade, así como na novela Os desherdados9, cuxa acción en grande parte transcorre no Prioiro, lugar en que Balbina, a protagonista, lava roupa para os militares do campamento de infantaría, e Ramón, o seu home, traballa nas obras de perforación dos túneles do cabo, ao pé do faro, dicimos que Covas, en grande medida, se converte en protagonista das andanzas dos seus personaxes. Por iso non é de estrañar que o río do Paso do Muro, e até o da Fonte do Pan, o campo de Marmadeiro ou Campotes saian a relucir ao longo das súas páxinas.

 

É fácil cuestión poder deducir, por canto levamos enumerando, que as actividades laborais que teñen representación na nosa prosa han de xirar en torno á agricultura e gandaría, á pesca (e á caza no caso curioso das lontras), á minaría ou á torre do faro, polo que han de ter reflexo nas referencias de carácter espacial, toponímico por tanto; mais tamén sería mester citar aínda outros elementos de non menor interese que de igual xeito afondan nas características deste noso territorio literario. Dunha parte, podemos mencionar o caso da historia local, fundamentalmente aquela que tivo a ver coa fundación da antiga Granxa da Reparata, co cenobio relixioso dependente de Sobrado dos Monxes e da actividade baleeira creada por interese do mosteiro. As explotacións mineiras anglo-francesas, así como as primitivas comezadas polos romanos, serven igualmente como reforzo dalgún dos argumentos. A construción dos túneles das baterías, ao mesmo tempo que as propias baterías, ademais da instalación dos canóns Vickers, son outro dos aspectos históricos mencionados na nosa prosa.

 

Por outra parte, tamén son elementos de importancia o das crenzas e o das lendas, así como os diversos ritos que nos son característicos. As alusións á lenda de Santa Comba, ademais de certas licenzas poéticas referentes a posíbeis conexións entre as ruínas castrexas de Tralocastro e a Mina, ou dunha estraña presenza no interior do Monte do Cabalo, son traídas ao noso mundo narrativo; ou, por último (que non derradeiro) quizá, a Compaña, cuxo topónimo, Leira da Mesa, ten que ver e moito coa presenza deste elemento supranormal.

 

Resulta difícil, sen desexar caer en petulancias, falar acerca do que é a obra de un. Aquí, tal e como fomos tratando de ver, tentouse facer unha aproximación a unha parte tan só do que ela representa, parte esta, débese dicir, de ningún xeito pequena, pois ben ao contrario, xulgamos que dentro do noso quefacer narrativo, Covas representa un piar esencial. Porque se trata dun territorio máis que capaz e avastado, nutrido de beleza natural, así como trazado por elementos peculiares (outros moitos comúns a outras moitas aldeas galegas), que o converten en atractivo reclamo para a arte literaria. Mais sobre todo porque a amamos, porque a vivimos, porque a sentimos e porque a levamos entalada no medio e medio da alma e, en consecuencia, porque talvez se trate do territorio máis firme de cantos levamos creado.

 

Nunca voltes do exílio
em procura de aromas
do remoto jardim dos tempos idos
—o teu retorno os tornará perdidos
e
já mais nunca os poderá lembrar

Deixa a memória livre
inventar a verdade
das coisas que passaram
—sem passar
10

 

 

Henrique Dacosta López

___________________________________________

1 No entanto, todos e cada un dos casos que a seguir imos nomear, achámolos recollidos en artigos da revista Columba, concretamente nos números 4, 7, 8 e 9, e algúns tamén no suplemento Nordesía do Diario de Ferrol.

 

2 Do libro Sobre comboios, janelas e outras pequenas histórias, na editorial Laiovento, 1995.

 

3 Incluído no libro Seis ferroláns, da editorial Embora, Ferrol, 2003.

 

4 Este mesmo conto é un dos que forman o libro Unha mada de doce relatos, editado por Laiovento en 2008.

 

5 Relato pertencente ao libro Premios Pedrón de Ouro. Certame de Narración Breve Modesto R. Figueiredo. XXXII e XXXIII certame, publicado por Ediciós do Castro en 2008.

 

6 Na colección de relatos Illas a sotavento, que en breve será editado en Edicións Embora, en concreto en dúas destas narracións breves, “Patria do vento tourón” e en “Belarmino e o robalo”. O fareiro, Terencio, aparecerá en ambos, mentres que Venancio só aparecerá en “Patria do vento tourón”. Por último, e dentro dunha novela que sairá posteriormente a este libro de relatos, ambos farán parte outra vez da nosa última obra, O sentido da procura.

 

7 É claro que algúns deles poidan ter, en maior ou menor medida, unha certa inspiración en personaxes que existen ou puideron existir.

 

8 Unha das narracións breves de Sobre comboios, janelas e outras pequenas histórias.

 

9 Publicada por Edicións Embora en 2006.

 

10 Fragmento do poema “Conselho”, do libro Rio de sonho e tempo, do poeta ferrolán Ernesto Guerra da Cal.

 

 

<< Volver