Cando entrou para a tasca, non puido evitar a ollada molesta daquel nacho que o observaba desde o fondo; sentía coma se o ferise. Tomás achábase sen gonzos. Ganas lle daban de meter algo para o corpo que lle recompuxese o ánimo, polo menos unha miaxiña; e é que, tíñao que recoñecer, moita hora lle fora despois do estraño suceso que viña de vivir había tan só uns instantes. Estaba ensopado. Alá fóra caía auga espesa, chovía que nin polas canavetas. Servíronlle a súa copiña de caña e tragouna dun único groucho. Non obstante, quer a ollada inquiridora do matalote aquel, quer o efecto benéfico do alcol, que quen sabe máis o que, sentiu que as soligras que lle gabeaban polo corpo era moito o ben que lle estaban a facer, e moito máis derada, abofé, a encomenda que en diante tiña por realizar. Mais o lefre alá estaba, no extremo do local, acobadado no mostrador con cara anucida, de poucos amigos, vaia, e fitándoo a el, zamurdo como poucos tiña visto na súa vida; mentres a pobre da tía Marica, termando do seu renegrido carabel, rogaba xa desde a porta unhas mazás verdes bollentes sen posibilidades ningunhas de maduración.

    —Bótame outro chope axiña, Lázaro. Trágueme o demo se hoxe non me chega a camisa toda ao corpo!

    —E logo, Tomás? Sei que viches a compaña, ouh?

    —Había de ver, había, ho! Peor cousa que iso, moito peor, moitísimo. Que á compaña aínda lle sabería o xeito de atallala, pero isto... Isto éche moito máis grave, moito. O demo me nunca leve se non foi cousa de meigallo. Sería, sería pois. Que outra cousa habería de ser senón.

    —Non, moi boa noite non che está para andares aos cartóns, que hoxe ou voan ou se che mollan todos. E logo, de onde vés para estares tan inquieto? Chegouche a pouco a petaca, non é? Hoxe toda a calor é pouca para lle botares ao corpo, ei, Tomás?

    —Déixateme de lerias, Lázaro, que o alcacén non che está para gaitas. Se ti o vises como eu o vin, a cara de espanto que a min me quedou non había de ser menos no teu caso.

    [...]

Espero saiban vostedes perdoar esta intromisión tan repentina, logo deste fragmento literario guindado case a boca de xarro. Fragmento literario, debemos confesar, da nosa autoría e, até o momento, inédito. Pertence a un relato chamado “Á deriva”, unha narración que forma parte dun futuro libro, por tanto aínda por publicar, que leva por título Illas a sotavento, e que consta dun total de sete narracións de moi distinta extensión e fasquía.

Todo texto literario, como ben saberán vostedes, peculiarízase por ser manifesta nel unha clara vontade de estilo. Alén diso, tal e como lle é pertinente, tentar facer arte a través da ferramenta que lle é propia, que non é outra máis que a palabra. Palabra, neste caso concreto do noso texto, buscada intencionadamente, cun evidente propósito ou finalidade, como logo nos deteremos a analizar.

Con todo, non é tanto o obxecto de hoxe o de falarmos de literatura nun sentido estrito, como o de nos centrar no aspecto máis puramente léxico-semántico, nos vocábulos pois e en canto ten que ver coa súa significación. Mais querémonos referir soamente a aqueles termos da nosa contorna, a aquelas palabras, mesmo frases feitas ou o que se coñece en gramática como fraseoloxía (ditos, refráns, frases coloquiais...), que nos son máis propias e, consecuentemente, ás que máis apego lles habemos de ter, ou lles tiñamos, pois que, para a nosa desgraza, é manifesto que moitas están a piques da súa desaparición.

Nalgún dos casos, este léxico tratarase dunha realidade estritamente ferrolá, entendido, si, como un feito non circunscrito ao municipio só, senón á amplitude de toda a comarca, se ben nun sentido moi vasto. Noutras, sucederá que vocábulos e fraseoloxía poderán aparecer tamén noutras zonas do territorio galego, mesmo diseminadas e moi distantes do noso e, por veces, empregaranse ditos termos cun sentido, uso ou acepción distinta, se ben no caso da fraseoloxía do que teñamos que falar será, se cadra, de lixeiras variantes á hora de enunciar a frase feita, ora sempre a idea que tente encerrar remita á mesma significación, igual que se faría, por exemplo, por medio dunha máxima ou aforismo.

Deste xeito, e xa botando man do texto con que comezabamos o artigo, é lícito dicir que as palabras (frases feitas tamén) que temos marcadas cun dobre subliñado responden claramente ao que nos estamos a referir, isto é, as que nos son propias ou, dito doutro modo, as que son tipicamente comarcáns.

O emprego do consabido termo ‘nacho’, o cal designará a unha persoa calquera, fulano caso de buscarmos un sinónimo practicamente idéntico, sería o primeiro caso con dobre subliñado que recollemos, se ben este vocábulo pode tamén gardar un matiz despectivo, que iso terá que ver coa énfase e o contexto en que vaia ser utilizado.

A expresión feita ‘moita hora lle fora’, que vén a continuación, coa idea de se encontrar alguén, coma quen di, coa auga ao pescozo, estar a punto de algo grave pero sen chegar a suceder, é de moito uso na nosa comarca e non se encontra, cremos, en ningunha outra.

Outras expresións feitas, tal é o caso de ‘auga espesa’ ou ‘chovía (...) polas canavetas’, son igualmente características das terras de Ferrol. Tanto unha como outra refírense á enorme cantidade de auga que caía, auga de chuvia concretamente, gráfica por chocante no primeiro exemplo, pois que a espesura parece máis lóxico puidese corresponder a un líquido máis denso, e a segunda ao feito, talvez máis común noutro tipo de expresións semellantes (chover a caldeiros ~ a chuzos ~ a canadas ~ ás cuncas ~ a pichés ~ a cachón, etc.), pero que xulgamos tampouco se dá noutros lugares.

No aspecto referente á palabra que máis comunmente en Galiza se coñece co nome de cóxegas ou cóchegas, temos nesta zona nosa a designación de ‘soligras’, para a cal temos visto —sempre de forma escrita— formas semellantes tal como oligas, celigras, ciligras, deligras, etc.

Algo que é feito de forma ‘derada’ é indicativo de que se fai de xeito máis fácil ou doado, ou de bon grado en definitiva, e inclusive de maneira azosa, por facer uso doutro vocábulo ben ferrolán. O profesor Álvaro Porto Dapena fálanos acerca deste adverbio, procedente do latín DEGRATU, en El gallego hablado en la comarca ferrolana, a súa tese de doutoramento, e publicado pola Universidade de Santiago de Compostela en Verba, Anuario Galego de Filoloxía. Non temos noticia de que haxa outros lugares, fóra do noso, onde este se empregue.

A seguinte palabra do texto con subliñado duplo, ‘lefre’, trátase dun termo absolutamente ferrolán. Descoñecemos a procedencia¹, pero sen dúbida ningunha era de moito uso para designar a aqueles operarios, do estaleiro sobre todo (da factoría, tal e como antes se lle dicía, e moito antes a construtora), que comían mesmo nos portais o rancho que traían da casa ou que lles vendían mulleres que o traían en potas, ás veces desde ben lonxe, para en caldeiretas que eles portaban llelo botar, recipientes empregados a modo de escudelas ou rústicos pratos. Así pois, a palabra en cuestión acostumaba ir seguida do recipiente, ‘lefre de caldeireta’, e o sintagma, xa que logo, cualificaría á persoa que facía emprego dela. En definitiva, pois, gardaba unha clara intención pexorativa, de maneira que con ela (ou elas) se designaría a unha persoa ruda, bruta, xeralmente do extrarradio da cidade, ou, caso de facermos uso doutro termo tipicamente ferrolán, designaría un laroco (cunha clara procedencia da palabra pailaroco, á súa vez procedente de pailán).

Cando o xesto da cara ou a cara está ‘anucida’, tal e como a continuación no texto se di, “de poucos amigos, vaia”, o significado é evidente. Contextualmente non existe pega ao sentido da palabra. Con todo, esta pode ter tamén o significado de abraiada, asombrada, pasmada.

A continuación, o seguinte termo con dobre subliñado é outra vez un adxectivo, ‘zamurdo’, e designará a unha persoa pouco sociábel, renarte, que fala pouco; en suma, que se caracteriza por ser reservada.

O vocábulo ‘carabel’, o cal se referirá a certo tipo de cesto, máis pequeno que grande, con aro que xeralmente se leva ao brazo, coñécese noutras zonas como carabelo, ou ben como queipo.

A expresión que vén a continuación no texto, ‘verdes bollentes’, pódese chegar a utilizar mesmo co segundo dos adxectivos tan só, bollente(s). Ambas as palabras son adxectivos. A cor verde, apoiada polo outro adxectivo, bollente, intensifica enormemente o verdor e, por tanto, a falta de madurez, neste caso das mazás. Tratarase dunhas mazás, aínda que podería ser aplicado a calquera outro tipo de froitas, verdes verdes, ou verdísimas, vaia. É expresión, coidamos, netamente ferrolá.

Por último, e acabando coas palabras dobremente subliñadas do texto, temos a frase feita ‘o demo me nunca leve’. Tal expresión enfática, desiderativa, é semellante a outras como: o demo me leve, o demo me coma ~ que me coma o demo, o demo me trague ~ trágueme o demo, etc. Non obstante, a peculiaridade da nosa expresión radica nunha cousa certamente singular. A colocación do pronome é estraña, pois o lóxico sería esperar que fose detrás da negación nunca. Así pois, o agardado habería de ser: * o demo nunca me leve. Tal construción, aparentemente máis gramatical, descoñecémola no entanto. Para rematar, e canto a énfase se refire, pois xa de por si a ten a construción ‘o demo me nunca leve’, o certo é que case é máis frecuente que a mesma expresión se empregue sen o verbo, de maneira que xa o damos por entendido. En suma, a forma máis habitual en que a xente da comarca emprega esta expresión é dicindo ‘o demo me nunca’, de modo que o verbo se omite e se dá por sobreentendido, conseguindo que esta frase feita gañe maior forza expresiva se cabe.

Finalmente, xa por dar por concluído coa exemplificación a través do noso texto, dicir que as outras palabras subliñadas, neste caso con subliñado simple, si son de uso tamén, se ben expresivo, doutros lugares do noso país. O feito dunha persoa ‘acharse sen gonzos’, significa que está falta de ánimo ou forzas, ou de ambas á vez. Doutra parte, unha porción pequena dunha cousa pode ser unha ‘miaxiña’, isto é, trátase do diminutivo de miaxa, sinónimo de miga ou migalla. O vocábulo ‘groucho’ vén ser sinónimo de grolo ou trago, quérese dicir, unha cantidade de líquido inxerido dunha soa vez; ao igual que contamos máis abaixo con outro sinónimo do mesmo, ‘chope’, tampouco de emprego exclusivo desta zona. Tampouco o termo ‘matalote’, nunha das súas acepcións, referente á persoa que carga coa parte máis penosa dun traballo e, por extensión, persoa forte e dura, de grande porte, é de uso exclusivo da nosa comarca. Para rematarmos xa, a expresión ‘trágueme o demo’, vímola igualmente máis arriba cando nos referiamos á frase feita ‘o demo me nunca [leve]’, esta si exclusiva da área ferrolterrá, non así aquela, común a moitos outros lugares de Galiza.

Tal e como acabamos de ver, o noso texto é mesmo un pretexto. O texto é unha sorte de divertimento, case didáctico se queren. O texto xorde coa intención de facer ver o que somos e como somos. O texto nace da necesidade de tentar querer fixar un léxico que nos é propio, aquí valéndonos da arte literaria², e que corremos o risco de que axiña desapareza sen non lle pomos freo. Velaquí, se cadra, a pertinencia do título do noso artigo, do propósito con que foi posto: “Palabras en xogo”. Porque certamente estamos a xogar coas palabras, mais, por outro lado, as palabras tamén están en xogo. Están en xogo pois corren un perigo, o máis inminente dos perigos, que é o da súa desaparición, caso de non tentarmos fixalas, recollelas de forma conveniente. É preciso elaborarmos vocabularios ou listaxes de léxico en risco, de voces que coa desaparición biolóxica dunha xeración de persoas poderían morrer con elas de xeito fulminante, de mirarmos para outro lado sen facer por reunilas e incluílas dun xeito sistemático nunha sorte de dicionario, ou algo máis ambicioso aínda. Nas nosas mans está, logo, poder conseguir que isto non chegue a suceder.

Non é a primeira ocasión en que falamos sobre esta cuestión, nin tampouco haberá de ser a última. A oportunidade que nos brinda con tanta xenerosidade o Diario de Ferrol, como é a de colaborar desde as súas páxinas, fixo posíbel no seu día que puidésemos abordar este tema, polo menos dun xeito esbozado, nun artigo que intitulamos “A memoria das palabras”. Nel referiámonos a un segmento da Radio Galega, “O Banco das Palabras”, inserido no programa <> que, é preciso confesar, non sabemos se na actualidade se se segue a emitir. As locutoras lanzaban unha palabra ou frase feita ás ondas, coa finalidade de saber se alguén de entre os ouvintes a coñecía. Xeralmente, polo menos nas ocasións en que nos foi posíbel seguir o programa, había resposta, ora fose maior ora menor o número de persoas que interviñan, pois que os vocábulos por veces gardaban un uso máis restrinxido e outras menos. Mais sempre se concitaba unha pequena tertulia e até debate de interese, polo menos do punto de vista lexicográfico e, por suposto, social. Os termos motivo do parladoiro tiñan ou non reparto ao largo da nosa xeografía e até nalgunhas ocasións o emprego ficaba reducido a zonas moi específicas. O que si podemos confirmar, e tirar en conclusión del, é como dun xeito xeral se apalpaba no ambiente unha singular empatía, unha certa camaradaxe ou comuñón, de maneira que o vocábulo semellase estabelecer unha ponte, coma se o elo dunha cadea, sen dúbida fráxil, de pronto se chegase a fortalecer a través das ondas unha vez nomeado por aqueles e aquelas aos que a palabra non lles era allea e os remitise a algo tan propio e próximo, mesmo traído de repente á memoria logo de moitos anos porque era de uso habitual, poñamos por caso, entre seus pais ou avós.

En Radio Nacional de España, Radio 1, existe igualmente outro programa de fin de semana, titulado <>, que dirixe a xornalista Pepa Fernández, en que tamén se aborda este aspecto do léxico que vimos de referir. Dentro deste programa, e no segmento que dan en chamar “Palabras moribundas”, faise algo semellante ao que vimos de contar con respecto a “O Banco das Palabras” da Radio Galega. Só que no de RNE está centrado no caso da lingua española, en vocábulos referentes ao español pois. De calquera maneira, estamos a falar dunha iniciativa similar e que, como podemos ver, está a desenvolver outro bonito labor de recolla, de idéntico perfil, aínda que centrado en lingua distinta á galega.

Velaquí, pois, a inmensa importancia deste labor, a de conseguir avivar a chama do que é de noso, do que nos pertence, xa que nós somos os únicos garantes de que a poidamos manter palpitante. Trátase, ademais, dun quefacer ao que calquera de nós pode contribuír sen grande esforzo. Tan só precisamos encontrar a persoa ou o lugar en que estas voces poidan ser depositadas, proxecto, dito sexa de paso, que agora foi impulsado por unha persoa de grande mérito, o profesor, lingüísta e escritor Isidro Novo. Na páxina web da Asociación de Escritores en Lingua Galega, a través do enlace http://www.aelg.org/GoToWordsWithMemory.do, temos acceso ao que o lexicólogo deu en chamar “Palabras con memoria”. Nela dísenos así:

Logo de lanzada unha ollada rápida polo link desta web, fomos capaces de observar como o chamado público feito no seu día por Isidro Novo non caeu en saco roto. Sen ir máis lonxe, puidemos comprobar como a palabra torrillouzo, tan propia da nosa parroquia, forma xa parte deste bonito glosario ou vocabulario, non en van algunha persoa da Asociación Cultural Columba tivo a xentileza de fornecela, e consta na listaxe desde agora, cousa que podemos verificar con só achegármonos á páxina da AELG. Así pois, isto é co que nos encontramos:

Desde a nosa modesta posición como amantes da palabra, quérese dicir, filólogos que somos, pois iso é o que significa o termo ao que dedicamos os anos de estudo universitario, queremos facer unha suxestión. A Sociedade Cultural Columba, e considerando que conta cunha bonita páxina web, aínda que tamén con outros canais polos que conducir todo tipo de informacións, estaría ben que puidese pór a disposición de todo aquel que o desexe, unha caixa de correos, quer virtual quer real, onde facer depósito de material léxico que, xulguemos, sexa susceptíbel de correr o risco de se perder. Palabras propias da aldea ou arredores, por exemplo, que sabemos moi locais e, por tanto, que máis serio risco corran de desaparición, e acerca das que poderemos falar con maior coñecemento de causa que ninguén. Estamos seguros de que non é difícil conseguilo, tan só é cuestión de que nos poñamos mans á obra e deixemos canais abertos para dita recolla. Termos mariñeiros e do mar en xeral (peixes, posturas para a pesca e accidentes costeiros, pedras, algas, artes, etc.), da labranza e doutras faenas e oficios (serra e carpintaría, ferraría, matanza, moenda, liño, gado, etc.), da construción, da vida doméstica, dos xogos e diversións, das crenzas, das romarías e tradicións, das sementeiras e seituras..., todos teñen cabida pois fan parte de nós, da nosa peculiar forma de ser e de estar no mundo.

Témoslle dado, ao longo xa de moitos anos, bastantes voltas a asuntos varios relacionados co mundo das letras en xeral, mais tamén ao particular e tan atractivo como é o das palabras ou lexicográfico, e até temos confeccionado no seu día pequenos vocabularios ou listaxes léxicas con voces, algunhas comúns a outras zonas do país, outras máis específicas á nosa comarca. Nada disto temos nin publicado nin sequera sistematizado. Ferrolán como somos de razón e corazón, falar dos consabidos ferrolanismos, tal e como xa teñen feito un Mario Couceiro, un Álvaro Porto Dapena, un Siro ou un Guillermo Ferrández, por exemplo, sería toda unha obviedade, pois que pouco máis seriamos capaces de acrecentar ao respecto.

Anglicismos (‘chepa’, ‘brus’, ‘filispín’, ‘espiche’...), castelanismos (‘pichonera’, ‘apolillar’, ‘cerillita’...), andalucismos (‘piocha’), cruzamentos léxicos, etcétera xurdirían facilmente, moitos deles logo de tirados do caixón da memoria, pois que a xente común xa non os emprega e moito menos os rapaces, imbuídos por tanta globalización, e aderezados, claro está, de números sen caso de galeguismos (‘nacho’, ‘conacho’, ‘lorcha’, ‘freganzo’, ‘viralusa’, ‘canfurnas’ e ‘canfurneiro’, ‘laroco’...), ao cal contribuíron sen dúbida a nosa interiorizada diglosia, ademais do mundo da mariña de guerra e dos estaleiros, etcétera etcétera, como ben sabido é.

Noutra orde de cousas, porén, algunha forma de fala á “ferrolá”, nun sentido máis estrito, máis nos parece vela próxima, se cadra, dun argot ou xiria do que a un dialecto propiamente dito. Pensemos, por exemplo, nos nosos infantís ‘choni’ ou ‘chepa’, deformados desde o inglés; ou dos expresivos ‘cagarrón’, ‘arruche’, ‘ploro’ (preciosa palabra, por certo, con que se designaba o paraugas, metafórica de PLORARE talvez?), ‘barrón’, ‘candeirolo’, ‘fondear’ (ligadas estas tres á xiria futbolística), ‘auñar’, ‘laiar’ (co sentido físico, non psíquico e máis xeral a toda Galiza, de proer, picar unha ferida por exemplo), ‘quico’ (darlle un pequeno golpe na cabeza a aquel que rapara o cabelo) ‘guiche’, etc. Ulas? Que foi delas?

Galiza, a esencia do pobo que somos, vive entre nós, a que mamou da lingua que fomos capaces de crear entre todos a través dos séculos e que levamos gravada ao roxo como sinal. Galeguísimas palabras da nosa infancia, como a de ‘bollente’ para por duplicado adxectivar o verde verde da froita; ou o tamén adxectivo ‘chiolas’ para designar a un home pouco home ou de pouca personalidade; a ‘pismelga’ ou ‘filusmía’, para a persoa de poucas carnes ou fraca de máis, pouca cousa en suma; os expresivos e intensificadores ‘espeso’, como por exemplo, en “Choveu auga espesa” (como xa mentaramos máis arriba, e de “Choveu polas canavetas”), sempre coa idea de moita cantidade; e non digamos xa no substantivo ‘dioivo’ (en que o Diluvio pasaría a ser tan só o Universal). As nosas frases estereotipadas, xa faladas con anterioridade, “Ai, o demo me nunca!” (sobreentenderíase o verbo leve), cuxa anteposición do pronome é do máis enfática; ou talvez os máis vivos como “Foille moita hora”, “Non foi sen tempo”; ou outra expresión sepultada nos intersticios da nosa mente e que nos conducen á nosa infancia de novo, “Non, que to!”. Verbos que nin achamos nos dicionarios como ‘alebrestar’, que designa a acción realizada pola persoa que anda inquieta, que non para de moverse, preocupada, alterada incluso; ou ‘imbrar’ ou ‘confundir’, intensificadores de cheirar (ulir exaxeradamente mal por tanto, feder): “Cheira que imbra ~ confunde!”. O noso caudal léxico, ben local ben comarcal, poderiámolo aínda acrecentar con algún outro vocábulo ou frase feita máis, de seguro ausente nos dicionarios: ‘peto’, na súa acepción de ourizo de mar, ‘soligras’ cóxegas, ‘torrellouzo ~ torrillouzo’ e ‘torremouto’ duna, ‘xurxa’ chufa, ‘toque’ 1. pau para machucar as amoras dentro dunha canaveira seccionada / 2. palliña ou herbiña para tirar o grilo da toca facéndolle as soligras, ‘tourón’ vento tolo, ‘golfo’ ou ‘golfe’ algas, ‘relos’ baile de San Vito, formigo, e que aparece na expresión “ter os relos”, etcétera etcétera.

Como se poder ver, seguramente seriamos capaces de enumerar moitas outras voces aínda. A riqueza da nosa propia esencia, lingüística neste caso, e que tanto nos singulariza, é á que máis atención lle prestamos, como amantes da palabra que somos. A nosa lingua, entendemos, implica unha maneira de interpretar e concibir o mundo, un prisma diferente de observalo dentro da globalidade. Preservemos, pois, a memoria das palabras, xa que se trata da nosa propia memoria, da nosa historia e legado dos nosos ancestros, da nosa forma de ser que máis nos caracteriza. As palabras, as máis nosas, están certamente en xogo, mais nun xogo perigoso ao cal non nos debemos de entregar, mais si ao da escrupulosa recolección co fin de salvar e recuperar antes que, infelizmente, sexa demasiado tarde.

Henrique Dacosta López

___________________

¹ Mario Couceiro, nun artigo publicado, cremos, en La Voz de Galicia, e que leva por título “Desde Ferrol con fervor”, dinos así:
"Lefre arranca de una denominación inglesa reprostituida luego por los gibraltareños que vinieron a trabajar al arsenal ferrolano a partir de 1910. Exactamente, el modismo maltés se refería a los temporeros, sin oficio, que se contrataban para “picar” calderas, y era un despectivo, claro."

É pena que carezamos de máis datos con respecto á data de publicación deste artigo, do que gardamos fotocopia, pero sen o día nin o nome do xornal marcados. Así mesmo, por algún papel, dos moitos con que nos imos fornecendo de anotacións e apuntamentos diversos, temos tomada a voz inglesa levy, substantivo que significa leva, recruta, enganche. Visto o cal, talvez non sexa difícil entender o sentido da persoa forzada polas circunstancias, o gañán en definitiva que a palabra acabaría por designar na fala ferrolá con posterioridade.

² Recoméndolles neste sentido, pois que fai un uso bastante recorrente de vocábulos e expresións tan nosas, o libro de relatos, publicado baixo o título de Xuvia-Neda, do autor Vicente Araguas, editado por Xerais. Por suposto, enténdannos que esta non é a única calidade que atesouran ditos textos, senón tamén a propiamente literaria, pois xulgámolo altamente recomendábel desde todos os puntos de vista.