Lendas e mitología de tradición oral en Serantes (Ferrol). Os Sacros e máxicos lugares da terra extrema

29/03/2014, Xabier Monteiro Graña

O antigo concello rural de Serantes (1834-1940) o formaban as parroquias de Santa María, Caranza; San Martiño, Covas; San Román, Doniños; San Xoán, Esmelle; San Pedro, Leixa; Santa Uxía, Mandiá; San Xurxo, A Mariña; San Pedro, Marmancón; San Salvador, Serantes; Santa Icía, Trasancos; e Santa Mariña, O Vilar. Gran parte del entrado no mar (Prioriño e Prior). Perdeu prácticamente toda a súa documentación e dicir a historia contemporánea valiosa como as esmeraldas, xa que si dalgunha cor se pode describir este territorio extremo, ese é, "o verde da vexetación éo esmeraldino do seu mar."

Foron varios os intentos que houbo de fusión deste concello con Ferrol por mor dos intereses dos máis acaudalados no tempo pasado; xa que no ánimo dos seus poboadores, da xente común, sempre foi rexeitado con duras protestas, ata que presuntamente por imposición rematou en unión coa urbe. Si teño que facer caso á tradición oral oída aos veciños máis vellos das parroquias, non atopei a ninguén satisfeito con esta unión, non se repetou o acordado no documeto de fusión e todas eran queixas e críticas.

Si houbo lugares míticos e máxicos na xeografía de Galicia un deles foi noso vello concello de Serantes a “Terra Extrema” dos trasnos, diaños, animais misteriosos, dos tesouros, dos espíritos do alén, que ceibes andaban polos nosos camiños e onde os seres míticos manifestábanse con profusión. Hoxe está todo moito máis poboado e urbanizado e sobre"todo con moita luz, o que espanta a nosos ancestrais espíritos e que tamén impide ver os astros que nos acompañan desde o principio dos tempos.

A “Terra Extrema” con non ser de gran extensión era herdeira dunha gran riqueza mitolóxica e de lendas. Esto e doado de entender debido a súa variada orografía e seu clima atlántico, franxas de montes que rematan en confurcos, cruzados por cantidade de regueiros, pequenos vales, modias, castros, camiños, corredoiras e moitas fontes, que deixan entre eles moitos pequenos lugares de habitación humana; i en cada un deles se gardaba na memoria os relatos (contos dos vellos) da tradición oral porque era o normal, e non se podía imaxinar que se ían perder —¿Como pensar que nos íamos esquecer do trasno, do demo do muíño do Valán, da Raposa de Valón, dos espíritos que arrastran cadeas nos camiños, da alma en pena, ou da Egua do Aire do Porto do Río? Simplemente eso era impensable. O cambio cultural xa se deu desde mediados do século pasado coa natural progresión da sociedade e da rápida evolución da ciencia, tecnoloxía, mediciña, comunicación, etc. Intentemos combatir xuntos a lei do esquecemento.

Sorprende moito que autores anteriores cultos e ben formados que escribiron sobre temas das nosas localidades, que puxeran reiteradamente de manifesto o valor da tradición da cultura galega do noso eido rural e do amplo repertorio de mitoloxía e lendas que teñen: Chamorro, Doniños, Santa Comba, e outros lugares, e que non se preocuparan de estudiar a nosa etnografía a cultura espiritual e material nin de recoller e coñecer nosas lendas xa que “tantas había” o que fixo que moitísimas se perderan. Con esta cuarta entrega xa pasamos do centenar de pequenos relatos recollidos na Extremadela (Serantes, Doniños, A Mariña / san Xurxo, Covas) da Terra Extrema vello concello de Serantes. O carácter dun pobo non o conforma só a historia xa que ten que ir acompañada do seu sentimento espiritual, da súa mitoloxía autóctona e local do que nos tansmitiron e vivimos desde nenos. É importante que os nativos recuperemos os nosos tesouros —que por certo— son precisamente o que máis abunda na “Terra Extrema” herencia lexítima desde moi antigo. Pasamos pois a rexistrar algo máis da nosa mitoloxía e lendas e transmitilas como nolas contaron e como manda a “A Vella” tradición.

 

 

LENDAS DA ERMIDA DE CHAMORRO

A nena fermosa do nordés

Din que de entre as neniñas que había nun templo santo, escolleu deus a máis fermosa, a máis linda de cantas alí había, buscando un lugar para a nena vivir levouna ao monte de Chamorro, dándolle como cobixo unha gran pedra para resgardala dos ventos da choiva e do frío. A vida de esta nena era moi sinxela, ía a beber a fonte que se atopaba preto da pedra onde moraba. As veces a súa cara se aparecía reflexada na auga da fonte a algún pastor que por alí andaba alindado as ovellas. Tamén se di que se aparecía aos neniños e aos pastores por ser estos inocentes. Cando a xente andaba polo monte ela escondíase no seu refuxo baixo a pedra. Pero un día desapareceu para sempre e quedou gravada na pedra a súa cara, que aínda hoxe pode verse coa luz dunha vela. (Tradición oral familiar, en Valón, 1965, de miña avoa, nai e tío). (Versión 1)

 

A Virxe aparecida

Contaban os máis vellos que un día uns veciños de Serantes que andaban co gado pastoreando no monte viron que algo había (ou relucía) enriba dunha pedra éo acercarse viron que era a Virxe (de Chamorro), e ela lles deixou unha imaxe súa e lles pideu que ergueran nese mesmo sitio unha ermida para venerala. Hoxe aínda se pode ver a pedra onde se apareceu a imaxe. (Recollido en Serantes dun veciño, 1975) (Versión 2)

 

A imaxe aparecida da Virxe

Un dos moitos días que uns pastores andaban polo monte, atoparon nun furado baixo unha pedra a imaxe da Virxe (de Chamorro) o comunicaron o resto dos veciños, i estes dixeron que a imaxe fora escondida alí para protexela e que non caera en más dos mouros (1) nos tempos das invasións. Tamén se dicía que no monte de Chamorro viviron os mouros (2). [(1) mouros = árabes, musulmáns. (2) mouros míticos)]. (Trad. Oral dun veciño de Serantes en Ferrol 1989) (Versión 3)

 

A Virxe salvadora

Un día que un pescador estaba pescando na Ría de Ferrol, volcóulle o bote e non sabía nadar, desesperado neste momento, comezou a gritar "xa morro, xa morro", e invocando a virxe, esta salvouno e por eso quedoulle o nome ao monte de Chamorro. Este era o motivo polo que os pescadores da Ría tíñanlle moita devoción a Virxe de Chamorro. — Outra versión recollida pon esta mesma narración en plural son varios os pescadores. (Tradición oral familiar miña madriña, Maruja G. En Ferrol. 1975) (Versión 4).

Contan que un día andaba un pastor no monte e quedou ferido comezou a baixar ata chegar a unhas penas; vendo que xa non podía máis caeu enriba dicindo: —¡Xa morro, xa morro! Nese momento veu unha imaxe pequena da virxe na cova que había entre as penas, e coma de milagre se salvou. Por ese motivo o pastor e seus veciños fixéronlle alí mesmo a ermida para albergala e venerala. E tamén por eso a este sitio quedoulle o nome de Cha morro. (Trad. oral, veciño de Ferrol 1989) (Versión 5)

Un home que se estaba afogando no mar berrou pola virxe (do Nordés) dicindo "xa morro" é a virxe o salvou e por eso quedoulle o nome de Chamorro ao monte. Certos días óense as campás da igrexa de Chamorro sen que ninguén as tocara. (Tradición oral, veciño de Canido en 1968) (Versión parecida a nº4)

 

A moza preñada

Unha familia rica de casa forte de Serantes tiña unha filla moza, e esta tivo un fillo de solteira, entón os pais non a quixeron porque pasaban moita vergonza, e non a querían e a botaron da casa. Ela se foi para o monte, e alí se aparecía aos pastores que tamén lle levaban algo de comida, para poder subsistir. Entón un día cando lle chegou a hora de dar a luz (parir), e lle empezaron as dores de parto empezou a dicir: "Xa morro, xa morro" e por eso quedoulle ao monte ese nome. A señora que mo contou no mesmo lugar da fonte de Chamorro engade: Que ese é o verdadeiro nome do monte, "Xa morro" e non Chamorro como todos lle chamamos, e ademais dí que a familia da moza aínda vive e ten casa aí abaixo en Serantes. (Tradición oral Sra. Manola G. que llo contou outra de Serantes, as dúas maiores de 80 anos. Recollido en 1977) (Versión 6).

Contaban os vellos que unha rapaza nova filla de boa familia tivera un fillo de solteira. Cando se enteraron os país de que estaba preñada tiveron un gran desgusto e o pai anoxouse tanto que lle cortou as dúas pernas e a levou arriba ao monte e a deixou debaixo dunha pedra (ou pena). Logo a rapaza pariu un neno e os anxos a levaron o ceo. E por eso quedou a súa imaxe gravada na pedra do monte de Chamorro por este feito que se considerou milagroso. Variación. O pai a mandou abortar i ela non quixo. Por iso lle cortou as pernas. (Tradición oral, veciños de Serantes: Anxeles R. maior de 50 anos. Recollido no ano 2002) (versión 7).

Nunha casa de Serantes —aquí abaixo— vivía unha familia que tiña unha filla moza moi nova e quedou preñada. E cando seus país a viron así coa barriga non quixeron saber nada dela ea botaron da casa. Ela andivo vagando polos camiños ata que se refuxou no monte (de Chamorro) e durmía o sereno pasando frío, fame e moitas calamidades. Os pastores cando pasaban por aquí traíanlle comida que era o único que a mantiña con vida; pero moi mal porque morría co frío. E un día a encontraron morta. (Tradición oral, veciña de Serantes maior de 70 anos recollido no mesmo lugar da ermida no ano 1986) (versión 8).

 

A dona ofrecida

Unha muller xa maior ia ofrecida a virxe de Chamorro o parecer por unha enfermidade; subía de rodillas polo camiño da costa e cando estaba chegando arriba se sentiu mal e dixo "xa morro" e ese é o motivo de porque lle quedou o nome ao monte de Chamorro. (Tradición oral, recollido en Ferrol 1989 de Encarna. P. V.). (Versión 9).

 

As aparicións

Un señor maior e natural de Serantes me contou que xa seus avós lle dicían que a virxe se apareceu en "tres sitios", un era baixo a pedra que está dentro da ermida, outro era nas pedras que están por fora ó lado, e o outro no lugar onte está a fonte. (Tradición oral veciña de Ferrol, Encarna P. V. en 1989) (Versión 10).

 

A Virxe roxa. Virxe de Chamorro

A xente lle chamaba a Virxe de Chamorro "A Virxe Roxa", porque cando se ía sacar a virxe en procesión ou se ía a rezar a ermida polos problemas familiares que causaba a guerra (G. Civil) era mal visto que se fora a Chamorro. Porque viña o "Paxaro Negro" cun piloto ferrolán dentro e bombardeaba. (Tradición oral en Ferrol, Ánxela P. S., Recollido en 1980)

 

Cova da Pedra de Chamorro.

Dentro da Cova se escondía a Virxe.

 

Cova da Fonte de Chamorro.

Alí se escondía a Virxe para que non a viran cando pasaban os pastores ou a xente.

 

Fonte de Chamorro. A fonte de Chamorro é de auga moi boa (para a saúde) é milagreira. (Trad. oral recollida dunha veciña en Serantes no mesmo lugar da ermida. Maior de 70 anos en 1990)

 

Curación da caída da paletilla (enfermidades do estómago e anemia). O día da romaría de Chamorro se curaba a Paletilla. (Texto de: Historias del más allá, Francisco de Ramón y Ballesteros. Edit Porto, Santiago 1975).

 

 

TRADICIÓN RECOLLIDA DE TEXTOS ESCRITOS

Ermida, virxe e pedra de Chamorro

En la ladera del monte que llaman de Chamorro, hacia arriba, está la ermita de la Virgen del Nordés, que poca gente sabe que se llama así: alargada, pegada a la curva de la colina, y, entonces, encalada, tiene un presbiterio gótico tardío y, el resto, más moderno: encierra una enorme peña en el recinto techado, porque se dice que debajo de aquel penedo, en un espacio que puede verse y tocarse, e incluso meterse en él un niño, a explorar, apareció la imagen, escondida de los moros, se decía. Si bien, por su estilo, muestra haber sido labrada cuando ya no quedaban infieles por aquellas latitudes. Acaso fueran otras las razones de aquella ocultación y del hallazgo, a lo mejor bandidos, y también es posible que, a la vista de un lugar propicio de ocultamiento, se hayan hecho deducciones imaginarias: la gente de aquel valle no es ducha en arqueología. Por cierto que, en mis tiempos, la peña encubridora la mantenían encalada, como el resto de la iglesia en su interior. Desde esta ermita, que tiene un mirador amplio y bien cubierto del viento y de la lluvia (…). (Tomo o texto do escritor, Torrente Ballester. De Dafne y ensueños. "De las relaciones de mi aldea con los otros mundos"; pax 121. A mesma que a versión 3)

Habían llegado a la zona dos niños pobres que estaban, para colmo de sus males, huérfanos y abandonados. Con ellos traían toda su hacienda que, por lo que podía verse, era la ropa usada, un perro fiel y dos o tres cabras, como pequeño rebaño. Al no disponer de pastos propios, iban a las proximidades del lugar de Serantes donde se erguía un monte, con poco verde y muchas piedras. Eran los niños honestos y piadosos. La gente del lugar veía a veces, cuando subían a cortar tojos o a coger rocas del monte, como los niños se arrodillaban al atardecer para saludar a Nuestra Señora con el rezo del Angelus. Y sucedió que, después de un día de mucho viento y fuerte lluvia, se vio sobre el monte una gran llamarada en forma de Arco Iris. La gente del lugar comenzó a preocuparse y a hacer suposiciones sobre la suerte de los dos pequeños pastores, pues el temporal había sido muy fuerte, cuando los vieron aparecer con muestras de gran contento cantando y alabando a la Virgen María. Los interrogaron, pero ellos, antes de contarles nada, llamaron a las gentes para que los acompañaran al monte y vieran las pruebas de lo que milagrosamente acababa de ocurrir. Llegados a la cumbre, los niños mostraron una de las rocas más grandes del monte, donde estaba gravada, en la forma en que aún es visible hoy, la imagen de la Virgen.

Y delante del asombrado auditorio, explicaron cómo había bajado de los cielos en el medio de la lluvia María Santísima con su hijo y como había estado sentada en aquella roca hablando con ellos, mientras llovía a todo llover en el valle, sin que el manto bordado de la Virgen fuera mojado por una sola gota. La virgen les prometió grandes favores para la comarca y que de allí a tres días mandaría por medio de dos ángeles una imagen suya que había que reverenciar. Cumplió Nuestra Señora la promesa. Al tercer día, muy temprano, apareció sobre la roca una virgen con el niño, pequeña imagen de rica talla y vestiduras de seda recamadas de piedras preciosas. Se juntaron los prohombres y ricos del lugar para hablar sobre la erección de un templo que custodiara la imagen. La bajaron en procesión a Serantes, pero con pasmo comprobaron al día siguiente que la imagen había desaparecido y la encontraron de nuevo entre las rocas del monte Chamorro. Dedujeron que era en el monte donde quería estar Nuestra Señora y comenzaron a edificarle un templo. (Páxina web: loreto1945-militos.blogspot.com) (Versión 11)

 

A moura da Fonte do Cabalo

A la nuestra la prolonga un sendero ancho, con un puente al lado del molino y continua pegado a una ladera hasta el ferial (feira do Dous). En esta caída del monte, justo donde incide la vereda, brotaba un manantial al que llamaban la Fuente de los Caballos, no sé si existe ya. Algún ayuntamiento generoso la enmarcó en piedra, al manantial y se podía quedar parado junto a él y ver como manaba el agua dentro del agua, un movimiento en el fondo; como salía y movía ondas en el haz (…). Preguntamos y se nos contó que aquella misma mañana, ya con el día claro, venía un hombre a caballo, de la parte de Viladóniga, por el ferial, y que al pasar por la fuente que dije, había descubierto un hada o una ninfa, o alguna de esta clase, con las piernas metidas en el agua, que se estaba peinando con un peine de oro, los larguísimos cabellos. Al verse sorprendida por el de Viladóniga, que era joven y la miraba, desapareció, no en el aire, ni huyendo por el bosque, sino sumida en el agua, como si la hubiese absorbido la fuente.

El hombre subió la breve cuesta hasta la encrucijada, llamó a la puerta de la taberna y, sin apearse, pidió un vaso de garnacha, algo fuerte y de efecto seguro, y aun así no se le quitó el susto de encima: como que seguía temblando y hubo de apearse. Contó después lo que había visto, a cada uno que llegaba, mujeres madrugadoras que venían a comprar pan o una libra de azúcar y, con el cuento olvidaban la prisa y escuchaban con asombro. Hubo gente que lo creyó y gente que no. Los que lo creían traían como refuerzo de su fe memorias de otras visiones y de encuentros sobrenaturales oídos contar a los antiguos.

Lo de una mujer que se lavaba los pies podía ser: lo de que se la hubiera tragado la fuente, o el arranque del monte, ya era menos creíble. Con el sí y con el no llevaban unas horas.

El hombre de Viladóniga había precisado detalles de la visión: tenía los ojos verdes, aquella mujer del agua, y la túnica que vestía se perdía en la fuente como si también fuera líquida. Las piernas, sin embargo, se distinguían: unas piernas delgadas de mujer fina, no las rollizas, coloradas de las aldeanas, y el peine, ¿era de oro? de oro o algo parecido. Le daba el sol a aquella hora y relumbraba (…)

Las mujeres, con cierta unanimidad, decían que sí, que bueno, pero que el hombre de Viladóniga, conocido de todos y de buena reputación no tenía por qué mentir.

(…) Cuando lo de mi hermano Álvaro y el río. Tuvo que ser un poco antes de lo del hada o por entonces, por el verano… mientras mi hermano jugaba con unas guijas. De pronto el preguntó: —Abuela ¿el agua habla? —Ella le respondió que no… —Pues a mí me dijo "Cuquiño". Mi abuela defendió la verdad del hecho, pues el niño no tenía por qué mentir. Nadie lo tomó en serio, esto de que el río hablase, naturalmente, pero en el aire quedó la duda, vaya usted a saber los misterios del agua, en el mundo hay más cosas que las que se pueden ver, y se contaba a veces, siempre diciendo que no, que habían sido ilusiones de mi abuela y de Álvaro. Pero ¿por qué lo repetían?, ¿y por qué repitieron también, cuando había pasado mucho tiempo, lo de aquel hada de los ojos verdes y de las piernas finas y blancas de señoritas? (Texto de Torrente Ballester, na sua obra, Dafne y ensueños, 1983. Páx 121 -124)

 

 

Saralegui y Medina apunta un paralelo curioso respecto de las piedras de la Barca en la ermita de Chamorro, inmediata a Ferrol, la cual está construida sobre un monte, encima de una piedra semejante (piedra oscilante) a la que ya acudían los romeros en el siglo XVII; y como se trata de un monte áspero y escarpado, sin memoria de población antigua, le sugiere la idea de la aplicación del sistema adoptado por la Iglesia para eliminar de los lugares de antiguas supersticiones las viejas creencias, sustituyéndolas por la nueva fe. (F. Bouza Brey. páxina 217, Etnografía Galega, Ed. 1982)

 

 

ALGÚNS RITOS E COSTUMES PRACTICADOS NO SANTUARIO DE CHAMORRO.

TRADICIÓN RECOLLIDA

A Virxe do Nordés é moi milagreira e os ferroláns téñenlle moita fe. No mes de Xuño (de 1991) un home maior, xubilado veu desde Vigo a ermida de Chamorro para cumprir unha ofrenda que tiña prometido e que era a de durmir tres días dentro da ermida. Como a súa petición foi denegada e non era posible; pernotou no adro da ermida durmindo no seu choche os tres días. Según él era unha costume moi antiga. Ese mesmo día dúas mulleres maiores estaban sentadas no muro rezando o rosario unha delas contoume dúas das lendas da virxe de Chamorro. (Fun testemuña directa na primavera de 1991.)

Unha rapaza, non podía andar e ía en silla de rodas ó parecer estaba paralítica, curouse das pernas e púxose a andar o ser levada a ermida de Chamorro. Este feito milagroso sorprendeu a tódolos veciños. (Tradición oral popular, de veciños de Covas 1988)

 

Costumes tradicionais populares (só unha pequena mostra)

Lavar a cara e beber na auga da fonte sacra. Levar auga da fonte nunha botella limpa para a casa, e tamén levar auga bendita da ermida. (As fontes que nunca se secan están cargadas de sacralidade.) Subir polo "camiño da costa" descalzos, ou de xeonllos en cumprimento de algunha promesa. Dar 3, 7 ou 9 voltas arredor do cruceiro ou da ermida. Levar unha vela a virxe, encendela e deixala na ermida, cunha esmola; a vela pode ser do tamaño da persoa ca ofrece. Exvotos: e dicir, levar unha figura de cera que pode ser dun neno, un santo ou a parte do membro enfermo dunha persoa que se quere curar de algunha enfermidade, ou que xa sanou (unha perna, un brazo, unha cabeza, etc.) Dar esmola aos pobres que se apostan a carón da ermida. Rezar a novena e o rosario, dar misas, etc. Facer peticións a virxe e dar grazas polos favores recibidos rezando.

 

 

LENDAS DO LAGO DE DONIÑOS

Recollidas da tradición oral

 

O mendigo divino

Antigamente no lugar onde está agora o lago de Doniños había unha cidade que se chamaba de Valverde, e alí vivía unha muller con dous pequenos. Un día estando a muller na porta da casa, pasou por alí un mendigo e pideulle limosna que ela non lla quixo dar, pideu por outras portas e tampouco; e marchouse o mendigo moi anoxado. Pouco tempo despois veu unha forte treboada de choiva e vento que fixo sumerxirse aquela cidade como castigo polo mal comportamento. Mentres sucedía tal catástrofe, a xente comezou a escapar i entre eles ía a muller cos dous nenos pero o mirar para atrás para ver o que estaba acontecendo quedaron convertidos en pedra. E dise que de aí venlle o nome de Lago de Doniños, e dicir "lago de dos niños". (Tradición oral familiar, miña nai e meu tío Ramón, 1968 en Valón p. Doniños. Meu tío contáballe esta lenda e outros contos ao Sr. Gumersindo Díaz García (escritor e poeta) veciños da mesma parroquia.) (Versión 1).

 

 

Fig. 1. Aparición da Virxe do Nordés

 

 

A Sagrada Familia

Nos tempos antigos chegaron un día ao lugar de Doniños a Virxe, San Xosé éo neno Xesús e buscaron cobixo. Foron a unha casa e non llo quixeron dar, foron a outra e tampouco e así recorreron varias casas do lugar sen ser acollidos. Ao outro día, como castigo divino polo mal comportamento houbo unha gran treboada e un gran diluvio que anegou a cidade que alí había e que se chamaba Valverde, e que así quedou sepultada para sempre. (Recollido de Francisco J. Moreno. Transmitida en Serantes 1985.) (Versión 2)

 

Os nenos abandonados

Un día os veciños do lugar (Doniños) atoparon dous nenos metidos nunha cesta que foron abandonados no lago por seus país, e que por iso chámaselle lago de Doniños, e dicir "Dos niños". (Recollida en Ferrol, Francisco J. M. 1985.) (Versión 3)

 

Os nenos afogados

Un día unha nai foi cos seus dous fillos a bañarse a lagoa de Doniños entón o meterse os neniños na auga afogáronse, i este feito causou gran pena na xente que alí vivía quedando por este motivo o lugar bautizado entón co nome de Doniños, e dicir que o seu nome ven de "Dos niños". (Recollido de Francisco J. Moreno. —Transmitida en Serantes 1985.) (Versión 4)

Os veciños máis vellos dicían que se afogaron dous nenos no lago e por eso en recordo deste feito quedoulle o nome de lago de Doniños "Dos niños". Certos días cando o auga do mar xuntábase coa do lago, oíanse tocar as campás da igrexa da cidade que había somerxida debaixo da auga do lago; e que cando baixaba o nivel das augas en épocas de sequía podíanse ver as campás da igrexa da antiga cidade somerxida do lago de Doniños. Tamén se dí, que no medio do lago hai un pozo moi fondo e que é moi peligroso pasar (en bote ou a nado) por alí, porque se pode desaparecer sen deixar rastro. E que o lago alí e moi fondo.

Tamén se di que é moi perigroso bañarse no lago. E tamén se dicía que hai un túnel baixo terra que comunicaba o lago co mar. Os mouros que vivían na Croa do castro baixaban polos comiño dos mouros que vai dar a fonte (dos mouros) que está preto do lago a buscar auga. (Trad. oral familiar, de Manuel López e varios veciños de Doniños, Valón e Serantes, 1985)

 

 

RECOLLIDO DE TEXTOS ESCRITOS

Lago de Doniños. Este lago se hace más notable por la tradición que conserva, de que en el sitio de la balsa existió una población que tenía el nombre de Ciudad de Valverde, y que un fracaso, sin decir de qué especie fuese, la hundió (…) No menos notable la laguna llamada comúnmente la Riega sita en la feligresía de Pantín. La tradición entre los naturales conserva también la memoria de haber existido allí una ciudad llamada por los romanos Lucerna, pero no se dice la causa de la desaparición. (Histloria de Ferrol, José Montero Aróstegui, pax 404. 1858. Reedición de 1972)

O que hoxe é lagoa foi nun tempo asento dunha importante vila, onde o pecado prendera nos corazóns das xentes. Xesucristo, no seu camiñar pola terra, quixo probar se aínda restaba naquel pobo un chisco de caridade. Pediu de porta en porta e ninguén o socorreu. Mesmamente, un zapateiro, logo de aldraxalo lanzoulle á cabeza unha forma do seu oficio. Xesús chegou á casopa dunha probe viuda que tiña dous fillos pequenos, no momento en que a muller metía no forno unha bola de broa. A mulleriña díxolle ao mendigo: — Non lle temos máis que iste alimento, señor, pro agarde un instantiño e repartirémolo. O Señor comeu, pois en verdade tiña moita fame e logo mostrouse en toda a súa grandeza á boa muller. —Mira —díxolle— vou castigar a esta vila malvada, fuxe cos teus "doniños" e ouzas o que ouzas, non tornes os ollos atrás.

A viuda fixo como lle mandaban, colleu os fillos en brazos e botou a correr costa arriba, mentres Xesucristo desaparecía da súa viSanta De súpeto empezou a caer unha grandísima arroiada, entre lóstregos e trebóns espantosos. A sinxela muller, asombrada polo ruído, quixo mirar o que pasaba no pobo, que xa estaba sulagado; ollou pra alí, e naquel intre quedouse convertida nun penedo, cos dous nenos no colo. Son os "Doniños" que aínda hoxe están alí mesmo, na aba do monte, por riba da lagoa. (Os nomes da Terra, Celso de Baión. O Moucho Nº 47, páx. 30, Editorial Castrelos, Vigo. 1976) (Versión 5)

Na cidade de Doniños habitaba xente humilde, pobres, naqueles tempos vivíase moi mal pero a pesar de todo eran felices; un día chegou un home vestido de branco coas sandalias todas rachadas, e pediulle ó zapateiro se llas amañaba, e el que tiña moito traballo díxolle que non, entón o home dixo que a aldea ia cambiar totalmente, que ia suceder unha cousa terríbel. El foise e a aldea empezou a asolagarse; polo camiño atopouse unha muller que levaba dous nenos da man, entón díxolle que non miraba para atrás pasase o que pasase, mais a curiosidade pudo máis que ela e cando xa ía moi arriba, mirou para atrás, é os nenos quedáronlle espetados nas rochas e a ela tapouna a auga e morreu afogada. (Camiños de Ferrolterra, páx 40. G. Llorca F., A. Pérez Alberti, A. M. Romero Masía)) (Versión 6)

Cando a Virxe andaba polo mundo, disque despois de ter percorrido terras, chegou un día á cidade de Valverde; alí toda a familia era pagá, malvada e descrida; a Virxe, a tal ver, atristouse moito. Era tanta a perdición que alí había entre homes e mulleres que espantaba; por ningures deu coa fe, nin atopou caridade, tampouco había nin un só cristián. A virxe seguiu o seu camiño sen se deter, que nin quixo cousa con aquela xente, cavilou que unha cidade como aquela era merecente dunha punición polo Señor. Despois de rubir unha encosta longa como o penar dos condenados, cansa e sen folgos, co Meniño no colo, chegou en cabo a unha casiña no alto do monte; parouse á descansar ao agarimo da sombra da parra que tiña diante da porta, e ao pouco de estar alí, veu a dona da casa a lle ofrecer unha cunca de leite e un carolo de broa. Fala que fala, a Virxe soubo que alí vivían home e muller, e que eran os únicos cristiáns que había na bisbarra toda, e que vivían afastados dá cidade porque nin eles gustaban do vivir que aló facían, nin eran ben mirados polos outros. A Virxe soubo tamén que como o home tiña baixado á cidade para facer algúns mandados, e despois de ter acougado un pouco, seguiu a andar camiño endiante.

Chegaba á vila o home da casa do monte, cando oíu berrar unha muller a pedir socorro, púxose a escoitar, e daquela, espavorido, quixo comprender que era a voz da súa parenta chamando por el para que lle valese, e ao voltala cabeza viuna no mesmo camiño que el viña de pasar; a pobre loitaba con desespero por se defender duns homes que a querían matar.

De que viu a muller en tan grande perigo, o home pillou a escape cabo dela para lle valer e viuna como, ceibándose daqueles malvados, fuxía cara á casa perseguida por eles; ó home corría ben, mais o fato que el seguía avantaba moito máis e non tardou en deixalos de ver ao se perderen nunha revolta do camiño; o home daquela, facendo un esforzo, correu moito máis e cando chegou a albiscar a casa, xa de lonxe viu a súa muller sentada na porta como cando a deixara a Virxe. Ao chegar pe dela, o home contoulle a "aparición" que se lle presentara, e estando nestas falas, oíron o estroncio máis grande do mundo, e sentiron, sen o ver, o balbor de moita auga de choiva a caer do ceo, seguido de ensordecedor murmullo da enxurrada a levar canto atopaba por diante. Sen se dicir cousa, home e muller levados dun mesmo pensamento, ollaron os dous para a cidade maldita, e vírona asolagada. Hoxe hai no lugar onde outrora estivera a cidade, unha lagoa, a de Doniños, que ten no medio un pozo que traga a cantos teñen a desgraza de pasar por riba del, máis que a lancha que os leve sexa das meirandes e mariñeiras. (Leandro Carré Alvarellos. Contos populares de Galiza. Porto, 1968. Páx. 342).) (Versión 7)

Hai moitos anos apareceu un pobre recorrendo a cidade de Valle Verde, chegou a unha casa pedindo e dixéronlle: —¡Váiase que eu non lle podo dar! E chegou a outra casa dunha señora con dúas criaturas xemelgas. A señora díxolle que non tiña nada para dar, pero que ía botar unhas bolas no forno e que se esperaba lle daría delas. —Bueno, pues espero, dixo o pobre. Esperou, e a muller botou a bola no forno e deulle un pedazo. O pobre (que era Jesucristo), díxolle: —Mire, señora aquí hai xente mala e van a ter un desengano, colla por ese camiño arriba e non mire para atrás e será salvada. —¿E as miñas criaturas? —díxolle a señora. —Non se preocupe, déixeas no camiño, que Deus, que ben as ve, xa gobernará. Entonces el marchou e ela colleu por un camiño arriba pero sentiu un ruído, deulle un desmaio e quedou morta. Apareceu todo inundado, pero as dúas criaturas aboiaron no berce e salváronse. De aí vén o nome de Doniños. (X. M. González Reboredo, Lendas Galegas de tradición oral. 1975). (Versión 8).

 

Lenda de san Martiño de Covas. San Martiño de Tours

Seguimos coa tradición oral.

Martiño era un soldado romano da garda imperial e un día cando entraba na cidade (de Amiens, Francia) se atopa preto da porta a un mendigo medio espido e aterido de frío que lle pide esmola por caridade, e coma non levaba moedas nese intre, compadecido del, colleu a espada e partiu a súa capa en dúas partes e deulle a metade para que se abrigara, porque a outra metade pertencía o exercito. Ese mesmo día pola noite, aparecéuselle en soños Xesucristo vestido coa media capa como mostra de agradecemento. —¡Martiño hoxe cubrísteme co teu manto! Así Martiño quedou convencido na crenza relixiosa e converteuse ao cristianismo sendo bautizado.

Por San Martiño matarás o porquiño / A cada porco lle chega seu San Martiño.

(Tradición oral moi popular escoitada por min repetidas veces, na predicación sobre a caridade e piedade nas igrexas da nosa bisbarra)

Hai moitas outras lendas e refráns, mais non teño espazo aquí para transcribilas. A iconografía o representa principalmente montado a cabalo compartindo a capa co mendigo, ou en posición erguida cos atributos de bispo. Na igrexa veciña de san Martiño do Porto no concello de Cabanas (Pontedeume) na fachada principal arriba da porta, hai un fermoso gravado de bo tamaño, na que se representa esta lenda tan popular.

Martiño (San Martiño bispo de Tours) naceu en Panonia (Hungría, no 316). Os pais se trasladan a Italia. Fillo dun tribuno veterano romano do exército, tamén foi militar. Morre o 8 de novembro do ano 397 en Cande. Se celebran os funerais tres días despois, o 11, día no que se establece o seu patrón. O medio manto de San Martiño foi gardado nunha urna, e se lle construíu un pequeno santuario para albergar esa reliquia. Como en latín para dicir "medio manto" se di “capela.” Os fieis ían a rezar a onde estaba esta capela. E de aí venlle o nome a capela, como pequeno habitáculo para orar. E capelán ao encargado de coidar a súas reliquias.

Hai moitísima tradición sobre este santo tan popular e importante en toda Europa, da que é santo patrón de moitas cidades. E patrón dos mendigos, soldados (Martín cristianización de Marte deus da Guerra), tecedores, fabricantes téxtiles, vendedores de teas e panos, das ocas (atributo do deus Marte), dos cabalos (os cabalos de san Martiño), xinetes, xastres, peleteiros, curtidores, bebedores (borrachos, mal de san Martiño= resaca, porque converteu o auga en viño.) Se considera o primeiro santo non mártir con festa litúrxica. A data do seu patrón quedou como referencia nos contratos arrendatarios, dos terreos, e compravenda na Europa agrícola. Tamén é referencia da catación do primeiro viño: “o novo vino por San Martiño.”

O veraniño de San Martiño ou grande ou pequeniño. Hai a crenza de que en compensación a súa caridade “e polo da capa” a divindade otorgoulle un veraniño dentro dos rigores do inverno que nos permite "capear o temporal" por uns días. Tamén e debido a que nestas datas aumenta algo a temperatura as castañas caen dos ourizos o que permite a celebración da famosa “Castañada” moi celebrada en moitas rexións da Península (non sei se en Europa) e que en Galicia chamámoslle “o Magosto.”

San Martiño era o santo que nas súas datas facía o mesmo que San Nicolás no Nadal, levaba os regalos aos nenos vestido de pobre e montado nun burro fraco, e ía de casa en casa e nas ventás dos nenos que foran bos lles deixaba castañas, froitos secos e outros doces, e dos que foran malos bosta de burro e cinzas. Tradición que foi coñecida en Europa i en varias rexións da Península coma por exemplo na catalana. En Galicia podemos atopar certo parecido co “Apalpador” que tamén lles deixa as castañas aos nenos por Nadal. Coa exemplaridade deste santo, na idade media se cristianizou o paganismo en Europa e por ese motivo está relacionado coa sacralidade das augas. Tamén ten unha relación astronómica moi antiga que xeralmente se descoñece, xa que o asterismo das sonadas Pléiades na nosa latitude (42 / 44 ºN) veñen con este santo, mes de “Santos-Defuntos”, —novembro / outono castañas / cabazas— mal chamado Halowen ou Samaín (porque todo o extranxeiro prestixia moito máis que o galego) O día 20 do mes de Defuntos / S. Martiño, é a noite na que se ven as Pléiades no punto más alto do noso ceo nocturno; xa que a Terra se alínea entre o Sol e este asterismo marcando un ciclo invernal semestral—anual (antigo calendario dos pobos indíxenas) ata o 20 de marzo no que é o Sol o que se sitúa no medio. Como todos tamén sabemos o santo é a referencia da matanza do porco.

 

Fonte da galiña do monte de Vilasanche

No monte arriba de Vilasanche hai unha fonte que se chama Fonte da Galiña porque dicían os vellos que se aparecía o día de San Xoán unha galiña cos seus pitiños. A xente non lle gustaba ir por alí arriba pola noite. A fonte está preto da zona militar dos polvoríns. (Tradición oral popular dos veciños de Serantes, 1980). Nota: Esta fonte non é a que está preto do castro dos Pucheiros en Vilasanche senón que está alongada arriba en Monte Meá preto dos polvoróns de Mougá.

 

O Encanto. A Moura e a Galiña. Fonte da Galiña

En Vilasanche preto do Castro dos Pucheiros (Montiño Mouro), polo lugar onde circula o río de Carballo Mouro e cerca dunha fonte(da galiña) se dicía que se aparecía un “Encanto" que era unha Moura e unha galiña con pitos. Esta é outra Fonte da Galiña non é a mesma que a anterior, hai varias. (Tradición oral popular veciños de Serantes, 1980)

 

O encanto da Fonte de Serantes

No río (lavadoiro de roupa e fonte de Serantes, río Carballo / do / Mouro), se aparecía unha Señora moi alta vestida de negro. Un día unhas veciñas se cruzaron con ela e preguntáronlle que a onde ía, i ela non lles contestou seguindo o seu camiño, e cando miraron para atrás xa desaparecera. Era un encanto. (Trad. oral, veciña de Serantes a Sra. Pura, en 1980)

 

O mouro do río de Carballo Mouro

En Viladóniga unhas rapazas que volvían para a casa de noite do baile e pasaban por un lugar que se chama "A Cerca" no que había un castaño aínda sen ourizos xa que non era o tempo das castañas atoparon na veira do camiño a un home abaneándoo, este preguntoulle —A ónde ides, —i elas vendo que esto parecía cousa do demo ou do outro mundo entón responderon:

Jesús en la vida, Jesús en la muerte / Jesús en la vida, Jesús para siempre.

E ao dicir “Jesús, nese momento houbo un grande ruído como un estoupido e o home desapareceu. Suponse que o home era o demo. (Trad. oral. Recollido en Viladóniga de Francisco J. M., 1989)

 

E sabido e de crenza secular que para esconxurar (cristianamente) os malos espíritos ou antigos númenes profanos, hai que pronunciar unhas oracións, —conxuros— ou unhas "palabras máxicas" e estos fuxen ao oír o nome de Xesús por ser a divindade cristián.

 

A serpe de Pena Quente

En Serantes no cruce de camiños no lugar de Pena Quente, a un home cando pasaba por este camiño sempre se lle aparecía unha serpe, e despois desaparecía. (Trad. oral. Recollido en Serantes de Francisco G. en 1999)

 

Fonte da Galiña de Valón

Está fonte está situada por detrás da casa de Pepucha (a Gabeira), antigamente os veciños de Valón ían alí a buscar auga. Hai que baixar por un carreiro que leva a dita fonte; e contaban os máis vellos que na véspera do día de San Xoán se aparecía a Galiña cos pitos que ían a beber a fonte. (Tradición oral familiar, miña nai Josefina enValón, 1973)

 

Fonte de Santo Antonio da Cabana

A fonte de San Antonio é de auga moi boa para curar os males. De novos íamos o día do patrón (A. de Padua, 13 de xuño) pola mañá baixabamos desde Valón a romaría da Cabana. Viña moita xente desde Ferrol de merendola. Ou antes ou despois da función íamos todas / os a beber da fonte para ter amores pronto, ter boa sorte e saúde e quedar protexidos para todo o ano. Tamén se levaban os animais ao adro da capela para a súa bendición, para libralos de todo tipo de mal ou para pedir a súa protección; e se lles facía dar varias voltas arredor da capela. Cantabamos unha cantiga: San Antonio da Cabana / ten unha pipa no monte / as mulleres beben viño / os homes auga da fonte. (Tradición oral familiar, miña nai e meu tío e veciños da Cabana, 1980).

 

Nota: Santo Antón Abade, nacido en Heracleópolis Magna, Exipto, aprox. 251 d. C. e falecido no Monte Colzim, Exipto, no 356 d. C.). Monxe cristián, fundador do movemento eremítico. Seu patrón 17 de Xaneiro. Santo moi popular, taumaturgo, médico das almas, era o santo sanador. Súa orde monástica, os antonianos, se dedicou a curación da enfermidade chamada fogo de san Antón (ergotismo) É o protector dos animais aparece acompañado dun xabarín ou un porquiño. Dito pop. : San Antón de Xaneiro, San Antón verdadeiro.

Santo Antonio de Padua. Santo portugués (franciscano) nacido en Lisboa a finais do século XII (aprox. 1191). Falecido en Padua o 13 de Xuño de 1231. E o santo protector dos namorados moi popular en Europa, especialmente na Península Ibérica e Portugal. Se lle pide que encontre as cousas perdidas. Prodigamente citado nas cancións, ditos e refráns que falan de temas amorosos. Moi a miúdo os fieis cristiáns na tradición os confunde e os fusiona os dous nun mesmo santo, esto ocorre en tódalas comunidades non só en Galicia. Os animais se lle levan ao de xaneiro que é o grande e verdadeiro non en xuño. Tamén ao de xaneiro se lle piden cousas propias do de xuño. A tradición popular en toda a Península dedicada a estes santos é inmensa, e non hai aquí espazo para relatala. A iconografía os representa ben diferentes: a A. Abade co porquiño, ea A. de Padua co neno Xesús en brazos porque era moi devoto e amante del. Algúns nomes persoais que celebran o seu santo o 13 de xuño por querer galeguizarse que lles sona mellor en galego fan chamarse “Antón” esto é un erro por que ese é o nome conque se coñece ao abade de xaneiro.

 

 

Fig. 2. A Moura loura

 

 

Fonte do Querer. A Mariña San Xurxo

Din que esta fonte propicia o amor e o a felicidade dos noivos, e dicir é a fonte do amor. Antigamente ao carón da fonte gardábase un tanque dos de aluminio ou un vaso e os noivos ían alí para beber o auga propiciatoria desta fonte, logo o cabo dalgún tempo volvían e se o tanque aínda seguía alí o futuro matrimonio sería feliz. (Tradición oral, veciños de S. Xurxo, 1999).

 

Fonte de Fontaíña. marmancón san Pedro

Recordan os vellos que a virxe de Alabastra se “apareceu” preto dunha fonte na Volta de Fontaiña na curva do camiño que baixa para Marmancón ea levaron para a ermida de S. Pedro. A ese lugar tamén lle chaman a Volta da Virxe de Alabastra. (Recollido en Covas do Sr. Ricardo Dacosta, 2002)

 

Lenda de san román. igrexia de doniños

Conta a lenda que San Román era un soldado romano, o carceleiro de San Lourenzo, e que vendo os tormentos que lle daban ao santo que non se queixaba dos duros suplicios, nin pedía perdón, nin renunciaba a súa fe de cristián; reflexionando sobre tanto valor foi dándose conta de que tal fortaleza so podía proceder de Deus. Una día o entrar na cela veu como un anxo estáballe limpando as feridas ao preso. Así sen dubidalo máis se convenceu e converteuse ao cristianismo. E pediulle a San Lourenzo que o bautizara. Por tal motivo o emperador Valeriano mandouno decapitar, e San Lourenzo foi queimado vivo nunha parrilla. (Tradición oral familiar en Valón, parroquia de Doniños, 1975). San Román / Romano, mártir en Roma ano 258. Patrón, 9 de agosto.

 

Fonte do Cruceiro. Doniños

Recordo de cando era nena que dicían que na fonte do Cruceiro se aparecera a cara (ou a imaxe) da virxe reflexada na auga da fonte. E tamén recordo que o día do patrón éo día de Defuntos había xente que deixaba na fonte unha vela ancendida ou un vaso con aceite e unha mariposa ancendida.

As rapazas casadeiras cando ían a función no día do patrón ó chegar a fonte paraban naquel mesmo lugar e collían con dous dedos dunha soa man, unha pola de xesta das que había alí e tentaban de facer un nudo / nó / con soo dous dedos, e sé o conseguían, pensaban que acadarían pronto un bo mozo, ou casarían dentro do ano.

Se collía auga na Fonte do Cruceiro nunha botella de cristal ben limpa e se traía para a casa, para acadar boa fortuna e alongar as enfermidades e desgrazas; e o mesmo tempo se rezaban unhas oracións polos defuntos familiares. Tamén o que se facía era lavarse a cara ou mollala cun pañuelo branco e beber en dita fonte.

Os Veciños de Valón collíamos alí sempre o auga para o xarro das flores do cementerio.

O Cruceiro que está agora ao lado do cementerio foi trasladado tres veces de sitio desde seu lugar de orixe enfrente mesmo a Fonte Vella do Cementerio, na mesma beira do camiño que ía polo campo da Pradela. Despois o puxeron na entrada da igrexa polo lado de Doniños. Máis tarde o volveron a cambiar a enfronte a porta do cementerio no lado esquerdo e por último onde está hoxe lado dereito.

No cruceiro a xente colocaba velas ancendidas como recordo e ofrenda as ánimas e petición de boa sorte e saúde. (Tradición oral familiar en Valón parroquia de Doniños, miña avoa, nai, tío, e veciños 1973 / 80)

A fonte era coñecida por varios nomes: Fonte Vella, Fonte do Cruceiro, Fonte do Cementerio e Fonte da Pradela. Estaba un pouco antes do cemiterio, a beira e preto dun cruce do antigo camiño que ía desde Valón a Doniños. Segundo algúns veciños din que foi destruída pero aínda se recorda como era, estaba ben construída de pedra de forma trapezoidal e tiña un cano coma outras do entorno. E mágoa da desaparición de este elemento tan importante do noso patrimonio material e espiritual.

 

A Cama do Santo. Fontá. A Croa de Doniños

En Fontá alí arriba no monte cerca da Croa está unha pedra que lle chaman a Cama do Santo e abaixo cerca do Lago está a Fonte da Moura. Dicían que no Lago houbera unha cidade afundida e que se afogaran dous neniños. (Tradición oral veciño de Valón, Polo L. Díaz, 1980)

 

Fonte do pereiro

Na Fonte do Pereiro (tamén chamada Fonte dos Velos) na véspera do día de San Xoán baixaba a Galiña de arriba do monte Casa dos Gafos a beber a fonte. Tamén se dicía que a Galiña ía a poñer os ovos arriba ao monte e que había que ir a buscalos. No Castelo dos Mouros viviron os mouros. A señora Carmen de García, dicía cando era a véspera do día de S. Xoán: —Hoxe sae a Galiña do monte. (Tradición oral familiar e dos veciños, en Valón da Sra. Carme, 1968)

 

Fonte da Moura e Camiño dos Mouros. Doniños

Nesta fonte din que se aparecía unha moura. Este é o camiño dos mouros que vai a dar a Fonte da Moura os mouros baixaban da Croa por él e ían a buscar auga para o seu uso. Camiño que sae de arriba do castro (A Croa) e baixa ata a beira do Lago de Doniños). (Tradición oral familiar e e veciños en Valón e Doniños Sr. Polo en 1980)

 

Villabuide. As Tres Villas Buides. Lenda das Tres irmáns

Coma moitos outros lugares en Galicia o pequeno lugar de Villabuide / boide ten a súa propia lenda que estivo a piques de desaparecer pero algo quedou na memoria do meu tío Ramón natural de Valón, non atopei ningún outro transmisor nin a lenda completa.

Vivían en Villabuide tres nenas (mozas) irmás fillas dunhos mesmos pais, pero as tres se pelexaban por querer ser a máis fermosa, pero unha delas a máis pequena, era algo máis fea pero máis traballadora que axudaba aos seus país, e por eso as súas irmás sempre se burlaban dela. Algo aconteceu, seus pais morreron e as nenas quedáronse orfas —esta parte non a recordo — porque algo posou, a nena máis fea transformouse en fermosa coma as súas irmás, e axudounas quedando alí a vivir “ as tres soas, “ e por eso lle quedou ese nome a Villabuide que antigamente era “As tres Villas buides / boides (As tres villas bonitas, As Tres nenas bonitas.) Tamén se dicía que en Villabuide vivían unhas monxas e que aínda queda a súa casa alí. (Tradición oral familiar meu tío Ramón aprox. 1968).

 

Castro dos Pucheiros. Vilasanche. O Tesouro

Meu pai (meu bisavó) tiña unha terra cerca do castro dos Pucheiros, lle chaman así porque se dicía que aparecían moitos pucheiros e cachos de barro e algunhas outras cousas, e había moitas pedras. Tamén se dicía que alí encontraran un tesouro ou pezas de ouro pero os que o atoparon o mantiñan en segredo. A xente que o sabía ía alí a ver si atopaban algo e se facían ricos. Alí viviron os mouros. (Tradición oral familiar en Valón miña avoa María, 1972)

 

Castelo dos Mouros ou Casa dos Gafos. O Tesouro

Arriba no monte (Casa dos Gafos, Castro) se dicía que había un tesouro. Nosos parentes que eran propietarios foron a cavar haber si o atopaban, e non encontraron nada. O furado aínda se pode ver hoxe preto dos muros. Había muros como de casetas, aparecían tellas e tamén unhas bolas de ferro. Tamén se chama o Castelo dos Mouros porque alí viviron os mouros. Se cría que o tesouro era de cando es mouros viviron alí.

O primeiro Velo veu en barco por mar desembarcou en Doniños e veu a Valón e quedouse a vivir aí arriba no monte no Castelo dos Velos. E de aí procede toda a familia dos Velos de Valón Familia propietaria dunha parte do castro. Lugar coñecido con varios nomes: Castelo dos Velos, Coto dos Velos, Castillo, Castelo, Castro de Villabuide, Castelo dos Mouros, Castro do Pereiro, Casa dos Gafos, Coto do Pereiro e Lomba do Pereiro.) (Tradición oral familiar en Valón miña avoa / nai / e tío, María Vidal Velo, 1972). Dito popular: “Onde está o mouro alí está o tesouro.”

 

 

COMENTARIOS

As aparicións das “santas imaxes” xa foi tratado no artigo anterior (revista 2013) aínda que gustaríame apuntar que en Serantes a lenda da moza preñada, abandonada e tamén mutilada estaba fortemente arraigada e implantada nos veciños máis vellos do lugar. É de sobras coñecido que as “deusas nai” prehistóricas aparecen preñadas e cos atributos femininos ben marcados e o máis importante é que moitas destas deidades (idoliños) están en posición de parto. Tamén que o nacemento o abandono ea coxera ou defecto nas pernas, son característica bastante frecuentes de moitas das divindades antigas en varias mitoloxías. É ademais de dominio público que Chamorro coa súa ermida chantada por riba da “pena sacra ben marcada” é un santuario indíxena cristianizado ao que por tradición se lle pedía que chovera para a fertilidade dos campos, e todo tipo axuda como se lle pediría a unha nai. Pode haber certa analoxía co xacemento recentemente aparecido en Pena Furada (Coirós, Betanzos) probablemente un santuario prerromano que está en estudio, situado tamén en cume de monte con amplas vistas dominando unha extensa área da paisaxe. Os dous lugares teñen en común moi parecidas características e petroglifos, que en Pena Furada son: círculos unidos nun dos extremos, seis pequenas cazoletas, o gravado dunha cruz, unha pía cuadrangular, unha figura feminina co ventre avultado éo sexo resaltado denominada A Moura e muros que o circundan. En ambos lugares é probable o culto a unha deidade indíxena da fecundidade. Unha escavación arqueolóxica do lugar da ermida en Chamorro podía haber aclarado moitas incógnitas sobre este santuario.

O ciclo de Valverde das lendas das cidades asolagadas foi ampliamente estudiado por moitos autores tanto en Galicia como fora e practicamente todos repiten o mesmo. Foi Murguía na súa historia de Galicia (1888) dos primeiros que sinalaron a procedencia de esta lenda e a súa expansión nos romances do ciclo carlovinxio e a vida de Carlomagno adxudicada ao pseudo Turpín, detrás del virían moitos máis que o copiaron, V. Risco entre eles. A lenda do lago de Doniños por ser unha “lenda universal” e non local, recollida en innumerables países e figurar no catálogo internacional (escola filandesa —ATU— de Antti Aarni e Stith Thomson, revisado no 2004 por Hans-Jörg Uther) máis prestixioso do mundo co número ATU 750 de tipos (contos e lendas, grupos, subgrupos, variantes de tipoloxías folclóricas) con moitas versións que inclúen as nosas pois se repiten por igual en tódolos países, non require ningún tipo de comentario aparte; salvo o que se realice dentro deste catálogo internacional, que garantiza o estudio con criterio científico, “máis real” sempre menos atractivo, que o romántico, ou fantástico actualmente trasnoitado.

O folclore de mouros, os tesouros, e os outros seres da mitoloxía tradicional (oral) na Península i en Galicia, foron estudiados e hai extensa bibliografía e varios tipos de publicacións. A lenda da moura que sae a peitear os louros cabelos (con espello tenda e tesouro) na noite de San Xoán non é exclusiva de Galicia nin moito menos, está en toda Iberia i en Europa; é moi abundante no sureste da Península i en cada zona pensan sempre o mesmo que é propia dese lugar; é unha lenda “universal” que para algúns estudiosos transcende o continente chegando ao americano, se coñece como a lenda da encantada. De simbolismo moi coñecido en mitoloxía.

En canto a lenda / mito da Galiña con ovos ou pitos “encanto” e indicadora de tesouros tamén foi Murguía (H. G. 1888, Ed. de 1982, páx. 25 e 26) dos primeiros que fala deste mito e apunta que é símbolo de abundancia ea pon en correspondencia con mitos e cultos primitivos e cos pobos indoeuropeos. Toma o relevo. V. Risco que comenta as hipóteses de Lehmann Nitzsche que sinala que a galiña cos pitos eran as Pléiades, que en España lle chamaban “las siete cabrillas” i en Portugal “as sete cabrinhas” e que en Galicia se coñecían como “ a piña”. Esto das Pléiades queda moi ben i “encanta” moito; pero unha tradición popular de tal calibre non se perdería en Galicia. As Pléiades M45 (próximas a cornos da c. Tauro) difíciles de distinguir na nosa latitude (42º a 44ºN) a simple vista xa que hai que estar “entrenado” por eso lles chaman “as elusivas” teñen súa data significativa na chegada do inverno —novembro, tamén chamado mes das Pléiades, mes de Defuntos / San Martiño (días 20 / 21 a 24º 06´ N do ecuador, —próximo ao trópico 23º 27´— saída helíaca. Aliñación Sol- Terra-Pléiades) e o 20 / 21 de maio Terra-Sol-Pléiades, por San Xoán tamén se ven xa que se saen no ceo nocturno unha boa parte do ano. Son moi importantes na cultura, calendario e mitoloxía dos países situados na franxa central (ecuador, trópicos e próximos) do planeta, onde vense moi ben marcar os ciclos temporais do calendario. De tradición popular en Europa (Mit. grecorromana: as sete pombas de Zeus, as sete fillas de Atlas, as sete irmáns, as sete Vías, os sete Pasos. Carro pequeno, etc. Hesíodo, Apolodoro, Arato, Eratóstenes, e moitos outros.) Parece ser que as denominan en algúns países (popularmente) —galiña con poliños— a dito asterismo. Non se coñece na tradición oral en Galicia esa asociación para o Setestrelo portugués, xa que en Galicia o Sete—estrelo non se ten demasiado claro o que é, e confúndese popularmente moi a miúdo ese nome co Carro e as veces tamén con Orión que se ven moitísimo mellor, e ambos coas sete estrelas moi rechamantes. Respecto a esta asociación anterior Pléiadas—galiña, V. Risco con intelixencia xa di que: “esto non está probado.” (H. G. Otero P. Etnog. V. Risco, páx. 308).

Dunha forma breve porque require máis extensión. Tanto a galiña cos pitos, ovos de ouro, serpe, moura de cabelos louros, con peite / espello / tenda / pezas de ouro, tesouro, transformación, etc. todo eso aparecido na véspera do día de San Xoán (solsticio de verán). Seu simplismo narrativo, deu lugar a que os estudiosos o viran como algo incógnito, misterioso ou complexo. Tendo en conta os elementos dentro da narrativa e analizando os datos dispoñibles e de maneira loxística atopei moitas correspondencias e teño unha visón persoal diferente dos anteriores; outra interpretación que intentarei explicala (groso modo); a que parte é procede dun pensamento moi primitivo (da mente humana) da Creación, da concepción da vida, do nacemento, da fertilización e do renacemento cíclico, expresada sinxelamente polo “ovo cósmico” (e os seres míticos primordiais). que tivo que ser posto coa intervención dun ave ou unha serpe, neste caso galiña como no mito hindú da “creación” por Pan Ku / Gu, que no homólogo grego era unha pomba transformación de Eurínome (a moura) que tamén se transforma en serpe, Ofión —noutra versión o vento Bóreas— e choca o ovo coa axuda desta serpe mítica. Os elementos que conforman os mitos de creación na maioría das cosmogonías nas culturas antigas dos cinco continentes son sempre os mesmos, e lóxicamente hai certas variacións adaptadas a cada país, algúns deles básicos son: caos, escuridade, nubosidade, luminosidade, augas ou ovo primordiais, un animal, un ave (pomba, falcón, águia, oca, cisne, galiña, Ave Fénix, etc.), unha serpe, unha deidade suprema ou unha femia primixenia (Matrix Xeneratrix, que dá a vida). O lector interesado o pode comprobar sen dificultade nas mitoloxías cosmogónicas das antigas culturas, mesopotámica, exipcia, grecorromana, hindú, chinesa, xaponesa, precolombinas, africanas, etc. No mito galego temos tres características importantes para validar esta interpretación que son as seguintes: primeiro os “lugares de aparición” nos montes e grandes rochas (elevación da terra) e nas fontes e mananciais (as augas primordiais) ou nas covas (Matriz, útero do interior da nai terra) lugares propios da mitoloxía cosmogónica da concepción do mundo. O segundo a transformación, de galiña-moura- serpe e viceversa; e case me atrevería a dicir de desencantamento; sábese que o concepto da transformación é propia das crenzas de culturas moi antigas en fase animista, totémica e mitolóxica. E terceiro o máis importante si cabe, a data da súa aparición no solsticio de verán (a cor dourada) o día da culminación do Sol, o punto máis extremo (20 / 21 xuño. Na nosa latitude de 42º a 44ºN, acimut / orto Z=arc cos(—senD / cosL) ao norte da liña meridiana no recorrido do curso solar, no que comeza o seu novo ciclo camiñando cara o sur ata o punto simétrico (solst. inverno) no que remata e comeza a retroceder. Esta observación dos antigos europeos (galegos incluídos) deu lugar a varias interpretacións e imaxinacións mitolóxicas; pero sobre todo nesta data os pobos antigo— europeos indíxenas celebraban o seu mito cosmogónico o seu “Día da Creación” na que nacera o mundo (xunto co nacemento do Sol que lles daba luz, enerxía e vida) acompañada de diferentes rituais algúns moi coñecidos aínda hoxe. Tanto é así que a chegada da nova relixión cristianiza e consagra ese día ao santo relacionado co “nacemento e renacemento” do novo inicio co bautismo día de san Xoán o Bautista ea Natividade (sol natalis invicto) no outro solsticio. Galo, ovo, galiña (a Ave Solar), pitiños (tamén de ouro), —o canto do galo / alborada— son todo “personificación do sol” (galos-aecus / galaecus = fillos do Sol) na mente das culturas antigas pero tamén —i esto é moi importante— dos momentos da saída e posta e dicir da “aurora” da mañá e da tarde (alba / solpor) —esa cor dourada ou esa Moura Loura (diosa nai, —Amara / Amaia / —a que nos pare a que nos saca a luz)— Nas imaxes mentais dos nosos ancestros a Terra outras veces o Ceo era quen paría ese ovo (cósmico) que tódolos días sae e da “a luz”. Hoxe en Europa o Ovo de Pascua simboliza e celebra o renacemento do Sol en primavera. O ovo dourado é o comezo da vida, o que pon o mundo en movemento. O Sol antiga deidade prehistórica, é por excelencia o Ovo Celeste. Para que se entenda e non queden dúbidas do que quero expoñer, me implico afirmando que: os elementos do mito arriba indicados “son a personificación, a súa imaxe, o Sol mesmo.”

O gran mito indíxena da creación a súa narración orixinal perdeuse lamentablemente, presionado polas novas crenzas relixiosas cambios de lingua e de esquemas de pensamento, só puido sobrevivir agochado humildemente (nas covas, montes, baixo as penas) na súa simboloxía; nun ovo unha galiña—pitiños, unha serpe e unha moura loura. Pero o que nunca se puido borrar i esquecer é o curso cíclico do Sol, o “Astro Rei”.

En traballos que trataron este tema non atopei conclusións convincentes, sí que aportan moitas referencias, extensión, indicios, moito envolvemento, esforzo loable, pero en concreto “non aclaran nada” e sobre todo non son “precisos” na súa conclusión, quizais non o entenderan; o que nos impide aos lectores saber o significado das cousas. Persoalmente fai moito tempo que a galiña cos ovos e pitos (que saía no monte detrás da miña casa+ / - a 150 metros) deixou de ser un misterio o parecer difícil de resolver. Desde antigo sábese da asociación da astronomía (constelacións) coas mitoloxías, non aparece na nosa cultura confirmación algunha nin afirmación deste mito da galiña coas elusivas Pléiades / pombas palomas / eu comprometome a afirmar que non existe tal identificación. A antiga cosmogonía da concepción do mundo a imaxe mítica e relixiosa, hoxe a ciencia moi avanzada en astrofísica o explica con sistemas de referencia, coordenadas, xeometría esférica, cálculos matemáticos (ecuacións) relativos ao movemento e posición de calquera astro no universo.

 

Fuentes consultada

Tradición oral recollida no antigo concello de Serantes e no de Ferrol entre

1968 e 2012.

Libro de los santos. José M. Montes. Ed. Alianza, 1996.

Historia de Galicia, Manuel Murguía. 1888, Ed. de 1982.

Historia de Galicia, Otero Pedrayo. Ent. V. Risco.

—Diccionario de Mitología Clásica, Ed. Alianza, 1983.

—Diccionario de Símbolos, Juan Eduardo Cirlot. Ed Labor, 1991. Textos V. A., e de Astronomía.

 

 

Xabier Monteiro Graña

En Ferrol, Outono 2013

<< Volver